Миний бие нэгэнтээ өөрийн сайн мэдэх, таних, бас ч монгол хүн бүр “Тэр гуай ч нээрээ л сайхан хүн дээ” гэж нэгэн дуугаар хэлэх сайхан хүмүүсийг бодон, харан байж тэднийгээ хамгийн товчоор зураглахыг оролдон “Сайхан хүмүүс” гэдэг нэгэн шүлэн бичсэн бөлгөө. Улмаар хөгжмийн зохиолч Д.Цэцэрлэгээр аялгуу зохиолгон, дуучин Э.Нямхүүгээр дуулуулан, энгийнээр дүрсжүүлсэн билээ. Үүгээр ч үл зогсон уг дуугаараа нэрлэсэн уран бүтээлийн цэнгүүн тоглолтоо 2013 оны хавар хийсэн удаатай. Энэ шүлэг маань энэ байна.
 
САЙХАН ХҮМҮҮС

Ухаан санаа нь уужуухан
Уярах гуних нь ч энгүүхэн
Ихэмсэг зангүй даруухан
Инээж хөхрөх нь ч аядуухан
            Сайхан хүмүүс цаанаа л нэг сайхан
            Сайхан хүмүүс цагийн цагтаа сайхан.
Хийсэн бүтээсэн нь буянтай
Хэлсэн ярьсан нь ч үнэнтэй
Сэдсэн бодсон нь даацтай
Сэтгэл итгэл нь ч нээлттэй
            Дахилт
Яриа хөөрөө нь намуухан
Явдал суудал нь ч тогтуухан
Хүндэлж мэндлэх нь сэтгэлээсээ
Хүлээж хүлцэх нь ч үнэнээсээ
            Дахилт
Халамж хайр нь халуухан
Харьцаа ааш нь ч дөлгөөхөн
Харах харц нь дулаахан
Ханилгаа жудаг нь ч төгөлдөр
            Дахилт.

Эрхэм уншигч таны сэтгэлд яруу найрагч Д.Цоодол, академич Х.Намсрай, хамба, гавж Д.Чойжамц, гавж Ё.Амгалан, дархан аварга  Б.Бат-Эрдэнэ, бөхийн зүтгэлтэн Р.Нямдорж нарын олон сайхан хүмүүс налайж намбайцгаагаад ургаад ирж байна уу? Би уг нь эднийгээ бодон байж энэ шүлгийг тэрлэсэн юм.

Хүмүүс энэ дууг сонсох, шүлгийг нь унших бүрийдээ өөрийн сайн мэдэх сайхан хүмүүсийг дурсан бодож, тэдэнтэй өөрийгөө жишин үзэж, өөртөө буй алдаа буюу сайхан биш чанарыг олж гээн, сайхан хүмүүсээсээ суралцан, тэднийгээ дуурайн сайхан хүмүүс болоосой гэж боддог юм. Аминдаа өөрийн мөхөс шүлгээр хүмүүсийг соён гэгээрүүлэх гээд байгаа ухаантай юм л даа. Таньдаг хүн нь энэ дууг өөрт нь зориулан радиод захиалан нэвтрүүлэхэд сонссон олон хүн “Тэр маань намайг ийм сайхан хүн гэж боддог юм байна шүү” гэж бодон ихэд баярласнаа ярьж байсан тухай радиогийн захирал ярьсан билээ. Тэр хүн зүгээр ч нэг хөөрцөглөн баярлаагүй, “Би нээрээ ийм сайхан хүн мөн үү” гэж эрхбиш эргэцүүлсэн байж таарна. Нэг л хүн ингэж бодож, өөрийгөө ажин сонжсон, энэ шүлэгт нийцүүлэн зарим нэг сөрөг талаа зассан бол миний энэ дууг зохиосны хэрэг бүтэж байгаа нь тэр ээ. Ийм хүн олон бол бүүр сайн хэрэг...

Гэтэл сайн муу нийлж сав дүүрдэг хорвоо юм болохоор “Муухай хүмүүс” цөөн боловч байх агаад тийм хүмүүс цөөддөггүй, тэдний хорлон багаддаггүй билээ. Ийм хүмүүсийг “Сайхан хүмүүс”-ийнхээ зохиомжийг дуурайн товчоор дүрслэхээр оролдоод үзлээ.  Энэ маань аливаа хүмүүс “Муухай хүмүүс”-ийг зан төрх, араншин төлөвөөс нь андахгүй танин мэдээд, ардынхаа мэргэн сургаалыг даган тэдний салхин доогуур ч гарахгүй байхыг хичээгээсэй билээ гэсэн сэтгэлийн түлхээс болой. Ийн бичсэн шүлгээ толилуулъя.

МУУХАЙ ХҮМҮҮС

Ухаан санаа нь давчуухан
Уурлах омогдох нь хэцүүхэн
Ихэмсэг зантай давилуухан
Инээж хөхрөх нь ч хуурмагхан
            Муухай хүмүүс цаанаа л нэг муухай
            Муухай хүмүүс цагийн цагтаа муухай.
Хийсэн бүтээсэн нь хуудуутай
Хэлсэн ярьсан нь худлаатай
Сэдсэн бодсон нь хорлонтой
Сэтгэл итгэл нь ч хаалттай
            Дахилт
Яриа хөөрөө нь ховтойхон
Явдал суудал нь хоомойхон
Хүндэлж мэндлэх нь өдрөөсөө
Хүлээж хүлцэх нь ч өнгөнөөсөө
Дахилт
Халамж хайргүй цэвдэг
Харьцаа ааш нь хөндий
Харах харц нь хүйтэн
Ханилгаа жудаг нь ч адгийн
Дахилт.

Энэ шүлгийг дуу болгохгүй нь мэдээж. Тэгэхээр олон хүн сонсохгүй, уншихгүй гэсэн үг. Гэвч нэг ч  болов хүн уншаад “Надад ийм зан байхгүй биз” гэж өөрийгөө “чагнавал” болох нь тэр. Бас “Миний орчин тойрныхонд хэн нь иймэрхүү хүн билээ. Би хэнээс болгоомжлох ёстой вэ” хэмээн эргэцүүлбэл сайн хэрэг.

“Муухай хүмүүс” хамгийн сайхан царайтай байж мэдэх тул гаднаас нь харахад муухай нь огт мэдэгдэхгүй байх аюултай. Бас хамгийн сайхан яриатай байж мэдэх тул зөвхөн хуурмагхан сайхан ярианд нь автан итгэж болохгүй. Үүнийг мэргэн дээдэс маань “Хүний эрээн дотроо, могойн эрээн гаднаа” гэж цэцлэн айлдсан буй.

“Муухай хүмүүс”-ийн өөрийгөө өөрийн мэдэлгүй илчлэх гол “алдаа” нь бусдыг муу хэлэх, бусдын хийж бүтээснийг үгүйсгэх, харлуулах, өөрөө хэт цэвэр хүн болж харагдах гэсэн оролдлого байдаг. Тэдний бас нэг шинж нь энгийн цагт бусдыг муулахдаа  нуусхийж ярих, зарим хүний дэргэд ярихаа болих, хурал цуглааны цагт бол хэт итгэлтэй, бас зовлон шаналантай дүр үзүүлэн жүжиглэх, нотлох баримтгүй баахан үгүйсгэл тоочих, алдар цолын давуу, үгийн урнаар бусдыг эзэмдэх гэсэн санаархал зэрэг болно.

Урлаг, спортын зэрэг байгалийн авьяасаараа  олны хайр талархал хүлээсэн өндөр алдар цолтой “Муухай хүмүүс” цөөн боловч байх бөгөөд тэд энэ мэт давуу байдлаа ашиглан бусдад, ялангуяа учир бага мэдэх, өөрийг нь хүндэлдэг залууст муугаар нөлөөлж бусдыг гутаах атгаг санаатай байх нь цөөнгүй. Ямар нэгэн алдар цолгүй энгийн хүн хэн нэгнийг муулахыг хэн ч нэг их тоохгүй тул түүнд автан бусдын тухай ташаа дүгнэлт хийдэггүй бол алдар цолтой хүний бусармаг санаанд хүмүүс хууртан сайн хүмүүсийн тухай муу ойлголттой болох аюултай. Энэ нь эв эе, итгэл үнэмшил, ажил төрөл, ахиц дэвшилд хор хөнөөлтэй байдаг.

Хашир догь хүн бол хэн хүний өндөр нэр цол, амжилт бүтээл, уран цэцэн ярианд үл автан өөрийнх нь зам мөрийг анхаараад энэ хүн гаднаа хэн, дотроо хэн болохыг анддаггүй. Учир нь ихэнх алдартай хүний амьдралын зам мөр нийтэд бараг ил тод байдаг. Тэдний тухайд амьдралынхаа туршид хэдэн ажил төрөл сольж, хэдэн байгууллага дамжиж вэ, хэдэн намд орж, гарч вэ, хэдэн авгай сольж, хэдэн хүүхэд өнчрүүлж вэ, ямар бизнес оролдож вэ, хэр шударга замаар амжилтанд хүрч вэ гээд л жаахан анхаарахад л тодорхой болоод ирнэ. Ингэж үнэлж дүгнэж чадах хүн “Муухай хүмүүс”-ийн  яриаг гаднаа сонсоод дотроо бол огт сонсохгүй. Гэнэн залуу хүмүүс бол тэр хүний амьдралын замналыг төдийлөн сайн мэдэхгүй тул сайхан нэр, сайхан цол хэргэм, сайхан ярианд нь шууд автан “Муухай хүмүүс”-ийг даган шүтсэнээр өөрснөө “Муухай хүмүүс”  болон төөрөгдөх осолтой байдаг.

Энэ мэтийг сайтар эргэцүүлэн “Муухай хүмүүс”-ийн хэн нэгнийг муулсан, нүдний өмнө илт байгааг гайхалтайгаар үгүйсгэсэн, өөрийгөө ариун цагаанаар дөвийлгөсөн  сэжигтэй ярианд авталгүй, “Чих худалч, нүд үнэнч” гэсэн мэргэн ардынхаа сургаалыг бодон өөрийн нүдээр харж байгаа, өөрийн сэтгэлээр мэдэрч байгаадаа итгэн явбаас  “Муухай хүмүүс” биш “Сайхан хүмүүс” болох учиртайг нийт залуус, залуу бөхчүүд маань алхам дутамдаа санаж явах болтугай хэмээн үүнийг тэрлэв. “Сайныг дагавал сарны гэрэл, мууг дагавал могойн хорлол” гэдэг билээ.

Илжиг хэчнээн орилон янаглавч
Эрдэнэт хүлэг тоож үүрсдэггүй нь
Ижилтгэвээс “Муухай хүмүүс”-ийн баашийг
Эрдэмт хүмүүн тоож сонсохгүйтэй адил буй.
Аргат “Муухай хүмүүс” худал башираар
Ариун цагаан үйлсийг харлуулах аюултай нь
Адилтгаваас дуслын төдий хар бэх
Аяга дүүрэн сүүг сааралтуулахтай ижил буй...

Төгс Олхонууд Довдонгийн Данзан.
2013.8.27