“Хил хязгааргүй алхам” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Н.Баярсайхантай уул уурхайн салбарт байгуулагдсан хууль бус гэрээний талаар ярилцлаа.

-Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгын хүрээнд эрдэс баялгийн салбарт байгуулагдсан, байгуулахаар яригдаж буй гэрээг ил болгож байна. Гэрээг ил болгох нь тухайн орон нутаг болон иргэдэд ямар ашигтай юм бэ?

-Талууд буюу орон нутгийн засаг захиргаа, тухайн орон нутгийн иргэн болон компанийн аль алинд нь ашигтай. Тэр дундаа иргэнд ямар ашигтай вэ гэхээр жишээлбэл, “Жавхлант орд” компанитай нутгийн удирдлагууд ямар нөхцөлөөр гэрээ байгуулав. Гэрээгээр талууд ямар үүрэг хүлээсэн бэ. Нутгийн иргэд, орон нутагт ямар үр өгөөж өгөх заалт тусгасан байна гэдгийг харах боломжийг бүрдүүлж өгснөөрөө давуу талтай.

Цаашлаад гэрээ байгуулах явц болон гэрээ байгуулснаас хойш гэрээнд тусгасан заалтаа хэрэгжүүлсэн үү. Засаг даргын Тамгын газраас хяналт тавьж ажиллаж байна уу гэдгийг хянах боломжтой юм. Нөгөөтэйгүүр жишээлбэл, “Терра энержи" болон “Жавхлант орд” компанитай байгуулсан гэрээг харьцуулах боломжийг олгоно. Ингэхээр хэр шударга гэрээ байгуулж чадсан эсэхийг хянах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, их ашигтай ажилладаг компани бага ашиг олдог компаниас өгөөж тааруу гэрээ байгуулсан бол шударга бус гэрээ болж таарна биз дээ.

Харьцуулалт хийх боломжтой үед хэнтэй хариуцлага тооцох вэ гэдэг асуудал яригдах учир талууд хариуцлагатай гэрээ байгуулахыг бодно. Дараагийн асуудал нь эрдэс баялгийн салбарт байгуулагдаж байгаа гэрээ нь Захиргааны ерөнхий хуульд хамаардаг. Энэ утгаараа гэрээ байгуулахаасаа өмнө орон нутгийн иргэдтэй зөвлөлдөх ёстой. Өмнө нь “Ямар гэрээ байгуулсан юм бэ. Бидэнд ямар ашигтай заалт орсон бэ” гэж байгуулсан гэрээний араас хөөцөлдөж үздэг байсан бол одоо бол байгуулагдах гэж байгаа гэрээнд хяналт тавьдаг болсон. “Гэрээнд ийм заалт тусгасан. Нутгийн ард иргэдэд ийм ашигтай. Таалагдаж байна уу. Таалагдахгүй бол яаж өөрчлөх вэ” гэдэг байдлаар иргэдийн саналыг заавал авах ёстой гэж хуульд тусгаж өгсөн нь давуу тал олгож байгаа. 

-Араас нь хөөцөлддөг байсан үе ард хоцорсон байх нь ээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Энэ бол маш том боломж. Иргэд үүнийг ашиглаж, хяналтаа сайжруулах ёстой. Түүнчлэн гэрээний дагуу бүтээн байгуулалт хийгддэг. Тэгвэл энэ бүтээн байгуулалтыг гэрээнд тусгасан ажлын хүрээнд хийж байна уу. Эсвэл нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хуулийн дагуу хийж буй ажил эсэхийг харах боломжтой. Гэх мэтчилэн боломж олгож байгаагаар давуу талтай.

-Иргэдийн оролцоо хэр байна вэ?

-Оролцооны хувьд маш сайн байгаа. Практикаас харахад нэгэнт байгуулагдсан гэрээний араас хөөцөлдөх биш харин гэрээ байгуулах үед иргэдийн оролцоо сайн байдаг юм билээ. Байгуулагдсан гэрээний хувьд эко систем, эсвэл иргэдийн эрүүл мэндэд ноцтой хор хохирол учирсан үед гэрээний гүйцэтгэлд хяналт тавих байдлаар ханддаг.

-Одоогоор хэдэн гэрээ ил тод болсон юм бэ?

-Би Өмнөговь аймгийн Гурвантэс суманд ажилласан. Сумын хувьд дөрвөн гэрээ ил болсон. Гэрээ байгуулах бүх үйл явцад иргэд оролцсон. Аймгийн хувьд олон гэрээ байгуулагдсан. Хэдэн гэрээ ил болсныг сайн мэдэхгүй байна. Учир нь аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гэрээ нь байгуулахаас өмнө биш харин гарын үсэг зурж, баталгаажсаны дараа иргэдэд нээлттэй, ил тод болдог учраас оролцоо тавих боломж хязгаарлагдмал байгаа. 

-Тэгэхээр ил болгох ёстой гэрээ бий гэсэн үг үү?

-Байлгүй яах вэ. Стратегийн ордтой аймгийн Засаг даргын Тамгын газар гэрээ байгуулах эрхтэй. Ингэхдээ сум, аймаг, компани гэсэн гурвалсан гэрээ байгуулах ёстой.

-Зарим аймгууд сонсох ажиллагаа явуулалгүйгээр гэрээ байгуулах асуудал гардаг юм билээ?

-Ийм асуудал олон бий. Уг нь аймгийн Засаг дарга гэрээ байгуулахдаа заавал сонсох ажиллагаа явуулах ёстой. Гэтэл энэ процессыг ихэвчлэн орхигдуулдаг.

-Ингэж байгуулсан гэрээ хууль бусад тооцогдоно биз дээ?

-Захиргааны ерөнхий хуулиар илт хууль бус гэрээнд тооцогдоно. Аймгаас гэрээ байгуулахдаа сумын иргэдэд тулгардаг асуудлыг тэр бүр тусгаж өгдөггүй. Зөвхөн хандив, хөрөнгө босгох гэрээ байгуулдаг. Гэрээний зорилго, агуулга өөр болж таарч байгаа биз. Тиймээс аймагтай гэрээ байгуулах бол заавал сонсох ажиллагаа явуулах замаар ил тод болгох шаардлага бий.

-Илт хууль бусаар байгуулсан гэрээг нэрлэх боломж бий юү?

-Боломжтой. Жишээлбэл, Дорноговь аймгийн Засаг дарга уул уурхайн компаниудтай гэрээ байгуулахдаа “Дорноговь хөгжил сан” төрийн бус байгууллага байгуулсан. Стратегийн болон стратегийн бус бүх компанитай гэрээ байгуулахдаа иргэдийг оролцуулаагүй. Хэлэлцүүлэг хийгээгүй гэрээ нь Захиргааны ерөнхий хуулиар илт хууль бус гэрээнд тооцогдоно. Нөгөөтэйгүүр, хууль бус гэрээ учраас хаалттай гэрээ гэсэн үг. Мөн хөрөнгө төвлөрүүлж, зарцуулсан бол захиргааны хариуцлага хүлээх эрх зүйн үндэслэлтэй. Ингэхээр Дорноговь аймгийн удирдлагуудын байгуулсан 20-иод төрлийн гэрээ бүгд хууль бус. Энэ утгаараа Захиргааны хэргийн шүүхэд хандах үндэслэл бүрдсэн гэж хэлж болно.

-Дорноговь аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг уул уурхайн компаниудтай гэрээ байгуулахдаа сан байгуулж, хөрөнгө төвлөрүүлсэн гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болно. Засгийн газрын тусгай сангийн хуулиар тухайн орон нутаг нь тусдаа данс эзэмшихийг хориглодог. Тиймээс төрийн бус байгууллага байгуулж, данс нээж, хөрөнгө төвлөрүүлсэн гэсэн үг.

-Хөрөнгийн захиран зарцуулах эрх нь Засаг даргад байдаг уу?

-Өнгөцхөн харвал мөнгө төвлөрүүлсэн компаниудын сан гэж харагдахаар. Гэтэл цаанаа бол аймгийн Засаг даргын захиалгаар гүйцэтгэл хийдэг. Шууд илт байдлаар хөрөнгө зарцуулж болохгүй шүү дээ. Тиймээс хууль бус гэрээ гэж хэлээд байгаа юм.

-Ингэх нь ямар сөрөг үр дагавартай юм бэ?

-Ийм гэрээ байгуулахаар тухайн компани нийгмийн өмнө хүлээсэн үүргийг нь сулруулах эрсдэлтэй. Мөнгө өгсөн юм чинь дураараа ажиллаж болно гэсэн санаа биз дээ. Энэ муу жишиг газар авсан. Бүр Төв аймгийн Заамар суманд хүртэл ийм гэрээ байгуулагдсан. Өмнөговь аймагт гэхэд сан байгуулж, жил бүр 50 мянган ам.доллар төвлөрүүлдэг. Төсвийн бус хөрөнгө төвлөрүүлж, захиран зарцуулсныгаа сайн жишиг гэж үзсэн. Үүнийг нь эхлээд бусад аймгууд хэрэгжүүлсэн бол одоо сумдууд дагаж эхэллээ. Ингэхээр нийгмээрээ зөвшөөрч авлига авч байна гэсэн үг.

-АТГ-аас орон нутагт ажиллахдаа уул уурхайн компаниудтай байгуулсан гэрээг шалгаж үзээгүй юм байх даа?

-Шалгахыг хүсээгүй байх.

-Хэрвээ хуульд нийцээгүй байдлаар сан байгуулж, хөрөнгө босгож, захиран зарцуулсан бол дахиад нэг сангийн хэрэг сөхөгдөх нь ээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. 300 сая төгрөг өгсөн компани хүртэл байна.