Монголын эх оронч гол хэмээн нэрлэгддэг Тэсийн голын ай сав нутагт Завхан аймгийн малчид Тэс угшилын адуун сүргээ олон зуун жилээр өсгөн үржүүлж ирсэн билээ.
Тэс адуу нь усанд маш сайн, ямар ч гүнзгий усанд чигээрээ зүтгэж туулдаг. Биерхэг, эдэлгээний чадвар нь давуу байдаг төдийгүй холын зайд уралдах чадвар сайтай байдаг аж. Ойрын түүхээс сөхвөл Батмөнх Даян Хаан, Гэрсэнз түүний хүү Убаши хунтайж, Ойрадын Амарсанаа, Даваач, Хотгойдын Чингүнжав нарын дайчин эрчүүдийн хүлэг унаа байжээ.
Тэгвэл 1971 онд Монгол Улсын гавьяат зоотехникч Л.Лхаасүрэн Тэсийн голын сав нутаг, Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул, Цэцэрлэгээс эхлэн Завхан аймгийн Баянтэс, Тэс, Баянхайрхан, Сонгино, Увс аймгийн Тэс хүртэлх сумдыг хамруулан адуун сүрэгт явуулын судалгааг хийж, 1973 онд Завхан аймгийн Тэс суманд, 1974 онд Баянтэс сумын бүх адуунд 24 үзүүлэлтээр шилэн сонголтыг хийж, шилмэл 854 адуугаар үржлийн ферм байгуулж, фермийн бүх адуунд ангийн им, тэмдэг, удмын нууц шивүүр тоог чихэнд нь хийж, биед нь аж ахуйн оноосон тамгыг дарж, бүрэн бүртгэлжүүлж анги чанарыг нь тогтоосон байдаг.
Энэхүү ферм нь манай улсын монгол адууны анхны ферм төдийгүй Завхан аймгийн адуун сүрэгт хийж байсан анхны судалгаа шинжилгээний ажил болсон юм.
1976 онд Шинжлэх ухаан техникийн улсын хорооноос Тэс удмын адуунд мэргэжлийн шилэн сонголтыг хийж, монгол адууны фермийг байгуулж түүнээс үржлийн хээлтүүлэгчийг бойжуулж бусад аймаг сумын адууны чанарыг сайжруулж, үржил селекцийн ажлын төлөвлөгөөг боловсруулж хэрэгжүүлсэн зоотехникч Л.Лхаасүрэнд Тэс омгийн адууны патентыг олгосон түүхтэй юм.
Ийнхүү Алдархааны үйлдвэрлэл туршлагын станцад Тэс омгийн янз бүрийн нас хүйсийн 50 адуу Баянтэс сумын үржлийн фермийн 50 адууг тус тус сонгон авч таван жилийн хугацаанд ашиг шим, бүтээгдэхүүний судалгаа хийж зарим дүгнэлтийг гаргасан байдаг. Тухайлбал Тэс адууны жин, мах, сүүний гарц, химийн найрлагыг тогтоож түүний биеийн үзүүлэлт, биологи онцлогийг судалсан юм.
Сүүлийн жилүүдэд Тэс омгийн адууны аж ахуй, биологийн онцлогт эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг эрчимтэй явуулж, Тэс адуунд бий болсон удам бүлийг баталгаажуулахаар цусны дээжүүдээс ген буюу геномын ДНХ-г Олон улсын нийгэмлэгийн лабораторийн стандартын дагуу ялган анализ хийж, бусад дэлхийн ба өөрийн үүлдэрүүдтэй жишин үзэхэд бие даасан /популяци/ үүлдэр болох нь батлагджээ. Иймд ХХААХҮ-ийн сайдын 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 29-ний өдрийн А/444 тоот тушаалаар шинэ үүлдрээр баталж, Тэс адуу нь Олон улсын генийн сан, НҮБ-ын ХХАА-н байгууллага ФАО-д тус тус бүртгэгдсэн байна.
Энэхүү үйл ажиллагаанд аймгаас 15 сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүллээ. Үүлдрийн зохион бүтээгчээр Монгол Улсын гавьяат зоотехникч Л.Лхаасүрэн, хөдөө аж ахуйн ухааны доктор Л.Чой-Иш, Монгол Улсын гавьяат мал зүйч Д.Самданжамц нарыг баталжээ.
Ийнхүү өнөөдөр Гурван аймгийн нутгийг дамнан Тэс удмын адуу өсөн үржиж байна.
