Малын түүхий эд, арьс ширийг түүхийгээр нь экспортлохыг хориглосон шийдвэрийг Засгийн газраас гаргасан. Дээрх шийдвэртэй холбоотойгоор “Эмээлт” захын хашаанууд арьс, ширэнд битүү хучигджээ. Мах бэлтгэн нийлүүлэгчдийн онцолж байгаагаар бол хонины нэхий шиг хэрэггүй эд Эмээлт захад алга болсон гэнэ. “Эмээлт” зах дээрх нөхцөл байдлыг сурвалжиллаа.
Их үдийн алдад хүрч очиход портертой малчид хонь зарахаар цуглажээ. Амьд хонь 190-300 мянган төгрөгийн ханштай зарагдаж байна. Иргэдийн худалдаж авсан хонийг газар дээр нь янзлаад хаа, гуяар нь салгаад өгөх аж.
Зарим нь бүтнээр нь хуйхлуудаад үүрээд гарч байгаа харагдлаа. Нэг хонийг 40.000 төгрөгөөр хуйхалдаг аж. Толгой, шийрийг нь хүртэл цэвэрхэн хуйхлаад торонд боогоод өгөх юм. Үндсэндээ нэг дороос цогт үйлчилгээ үзүүлж байна.
Мах бэлтгэн нийлүүлэгч Б.Дуламсүрэн: Хонины нэхий шиг хэрэггүй зүйл энд алга
Мах бэлтгэн нийлүүлэгч Б.Дуламсүрэнтэй цөөн хором хөөрөлдлөө.
-Иргэдийн худалдан авах чадвар ямар байна вэ?
-Дулааны улиралд иргэд амьд мал авах дуртай байдаг юм. Тэр дундаа хонь илүү авдаг. Өөрийн нүдээр харж, шилж сонгоод авна. Хонийг нь ажиллаад махыг нь гүйцэд эвдээд хөргөгчиндөө шууд хийхэд л бэлэн болгоод өгдөг учраас иргэд эндээс авах илүү дуртай байдаг. Сүүлийн өдрүүдэд хүний хөл тасрахгүй л эргэлдэж байна. Иргэдийн худалдан авах чадвар нь ч боломжийн байна. Өдөрт хамгийн багаар бодоход л нэг лангуунаас дөрвөөс таван хонь гардаг. Өнөөдөр л гэхэд өглөөнөөс хойш гурван хонь зарлаа. Өнгөрсөн хавар олон аймгуудад шүлхий өвчин гарсан. Үүнтэй холбоотойгоор зарим аймгуудаас мал орж ирэхгүй байсан юм. Хориг нь өчигдрөөс (Тавдугаар сарын 15) хэвийн болж байх шиг байна.
-Адуу, үхрийн мах энд харагдахгүй юм. Орж ирээгүй байна уу?
-Одоогоор орж ирээгүй байна. Тарга тэвээрэг гүйцэд авч амжаагүй үед малчид бод малаа оруулж ирдэггүй л дээ. Зургадугаар сар цухуйж, наадам дөхөөд ирэхээр бойны газруудаар адуу, үхэр орж ирдэг. Өнөөдрийн байдлаар энд цөөхөн газар л бой хийж байна. Эндээс “Дэнжийн мянга” гэх мэт захуудад нийлүүлдэг.
-“Эмээлт захын хашаагаар арьс шир дүүрэн байх юм. Их л үнэгүйдэж дээ.
-Өнөөдөр энд хонины арьс шиг хэрэггүй зүйл алга. Хураалттай хонины нэхий эхнээсээ муудаад өмхий үнэртэж байгаа биз. Дан ганц хонь ч биш үхэр, адууны шир ч үнэгүйдсэн. 2018 оны аравдугаар сард малын арьс ширийг түүхийгээр нь экспортлохыг хориглох шийдвэр Засгийн газраас гарсан юм. Дотооддоо боловсруулж чадахгүй байж ямар үндэслэлээр ийм шийдвэр гаргасныг нь ойлгохгүй юм. Өмнө нь хятадууд эндээс шууд л аваад урагш нь гаргадаг байлаа. Үхрийн шир 35-40 мянган төгрөгийн ханштай байсан шүү дээ. Адууных ч тийм л ханштай байлаа. Хонины нэхий л гэхэд 20-25 мянган төгрөг байсан. Гэтэл өнөөдөр хэнд ч хэрэггүй зүйл болчихлоо. Уул нь тодорхой хэмжээний хөрөнгө зах зээл рүү татдаг зүйл нь үхэр, адууны шир байсан юм. Өнөөдөр хэнд ч хэрэггүй болсон. Ийм шийдвэрээ төрийн зүгээс эргэж харах болов уу гэж найдаж байна гэв.
Мах бэлтгэн нийлүүлэгчдийн зүгээс арьс шир угааж, боловсруулах үйлдвэргүй мөртлөө боловсруулж гаргана гэх Засгийн газрын шийдвэрийг эрс эсэргүүцсэн байр суурийг илэрхийллээ. “Эмээлт” зах дахь түүхий эд ханган нийлүүлэгчид сүүлийн гурван жилийн хугацаанд авсан адуу, үхрийн ширээ урагш нь гаргаж чадахгүйд хүрсэн аж. Өмнө нь адууны арьсыг угаахгүйгээр шууд хилээр гаргадаг байсан гэнэ. Бусдыг нь тодорхой хэмжээнд угааж, цэвэрлээд гаргадаг байжээ. Мах бэлтгэн нийлүүлэгчид нэг удаагийн тээвэрлэлтээр ч хамаагүй арьс, ширийг урагш нь гаргах сонирхолтой байгаагаа дуулгалаа. “Дархан минж”, “Дархан нэхий” зэрэг томоохон үйлдвэрүүд үхрийн ширийг дотооддоо боловсруулж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг ч их хэмжээгээр боловсруулах боломж хомс учраас шир үнэгүйдэж байгааг ченжүүд хэлж байгаа юм.
Л.Төмөртогоо: Ченж гэхцөөхөн шуналтай хүмүүс ноолуур үнэгүйдүүллээ
“Эмээлт” захад үнэгүйдээд буй өөр нэг түүхий эд бол ноолуур. Биднийг очих үеэр малчин Л.Төмөртогоо ноолуураа тушаахаар Дундговь аймгаас ирээд байсан юм. Түүнтэй ярилцлаа.
-Та хэдэн кг ноолууртай ирэв?
-200 орчим кг ноолууртай ирлээ.
-Дундговьд ноолуур ямар ханштай байна вэ?
-Манай аймагт ноолуур авч байгаа хүн бараг алга. Цөөхөн хүн л байна. Намайг гарахад кг ноолуур 60 мянган төгрөгийн ханштай байсан. Уул нь сарын өмнө нь 150 мянган төгрөгийн ханштай байсан шүү дээ. Гэтэл ноолуурын ченжүүд “Хил хаалттай, урагш нь гаргахгүй байна” гэх шалтгаан хэлээд үнэ нь огцом уналаа. Өнөөдөр ченжүүдтэй уулзаж үнэ судлахад 70-90 мянган төгрөгийн хооронд хэлбэлзэж байна. Малчдын орлогын гол үүсвэр нь ноолуур байдаг. Гэтэл хил хаалттай гэх шалтгаанаар ингэж үнэгүйдэж байгаад нь харамсах юм. Шуудхан хэлэхэд, ченж гэх шуналтай хүмүүс л ноолуурын ханшийг тодорхойлоод байх шиг. Ердөө сарын өмнө л 150 мянган төгрөгийн ханштай байсан шүү дээ. Ийм богино хугацаанд ингэж огцом унана гэдэг боломжгүй санагдах юм. Сүүлийн хэдэн жилийн хугацаанд ингэж огцом унаж байсан удаа байхгүй шүү дээ. Ноолуур гарч эхлэхэд хил хаалттай л байсан биз дээ.
-Ажил болгож ачиж ирсэн ноолуураа та яахаар төлөвлөж байна?
-Дээшээ тэнгэр хол доошоо газар хатуу л байна. Дундговиос гарахад “Эмээлт” захад ноолуур 100 мянган төгрөгийн ханштай байгаа мэдээ дуулсан юм. Ирээд уулзтал янз бүрийн шалтгаан хэлээд 70 мянгаас хэтрэхгүй гэх ухааны юм яриад зогсож байх юм. Ноолуурын борлуулалтын асуудалд төрийн зохицуулалт хэрэгтэй байна. Ченж нарын ярьж байгаагаар бол ноолуурын үнэ цаашид ч унана гэнэ. Ингээд 50 мянган төгрөг болох гэнэ.
-Төрийн зүгээс ямар зохицуулалт хэрэгтэй байна вэ?
-Малчид ноолуураа шууд үйлдвэрүүдэд нийлүүлж яагаад болохгүй гэж. Ченж гэх шуналтай хүмүүсийн гараар орох ямар шаардлага байна вэ. Төрийн зүгээс ийм зохицуулалтыг амархан л хийж болмоор санагдах юм. Өнгөрсөн жил компаниуд шууд малчдын гараас авч байсан. Тухайн үед ноолуур ингэж үнэгүйдээгүй шүү дээ. гэв.
Ноолуурын ченж: Хил хаалттай үед ноолуураа борлуулахболомж хомс байна
Харин ноолуурын ченжүүдийн зүгээс дараахь байр суурийг илэрхийлж байна.
-Ноолуурын ханш огцом унажээ. Үүнд юу нөлөөлөв?
-Хил хаалттай, урагш нь гаргаж чадахгүй байна шүү дээ. Бидний зүгээс өнгөрсөн сард авсан ноолуураа ч борлуулж амжаагүй байна. Экспорт нээгдлээ л бол эрэлт нэмэгдэнэ. Одоогоор бол урагш нь гаргах боломж алга. Түнш улсуудтайгаа холбогдоход урд ковидын нөхцөл байдал амар биш байгаа талаар хэлж байна.
-Цаашид ноолуурын ханш яах төлөвтэй байна вэ?
-Энэ хэвээр хил хаалттай байвал бүр л унах нь ойлгомжтой. Малчид ч ноолуур ийм хямд үед оруулж ирэхгүй байна. Ноолуурын үнэ дахиад ч унана. Удахгүй 50 мянга болох байх. Төрийн зүгээс удахгүй хил гаалийн асуудлаа шийдэх байлгүй дээ л гэх хүлээлттэй сууж байна” хэмээв.
“Эмээлт” захын нэг өдрийн үйл ажиллагааг сурвалжлахад товчхондоо ийм байна. Арьс шир боловсруулах үйлдвэргүй хэрнээ адууны ширийг түүхийгээр нь экспортлохыг хориглосон төрийн шийдвэрийг эсэргүүцсэн мах бэлтгэн нийлүүлэгчид өмхийрсэн арьс ширээ урагш гаргахын хүслэн болж сууцгаасаар.
О.ДАШНЯМ
Эх сурвалж: Өдрийн сонин
