Монгол орон даяар зуд болж байна. Шадар сайд С.Амарсайханы лхагва гаригийн Засгийн газрын хуралдаан дээр улсын хэмжээнд 135 сум цагаан зудтай , нийтдээ 256 сум зудын нөхцөл байдалтай байгааг мэдээлсэн. Ус цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгээс гаргасан үнэлгээгээр таван аймгийн 21 суманд төмөр буюу шилэн зудын, 17 аймгийн 89 суманд цагаан зудын, 17 аймгийн 82 суманд цагаанаар зудархуу байгаа аж. Зудгүй нэг ч аймаг үлдээгүй.
Хамгийн хүнд хэцүү буюу шилэн зудтай сумд гэвэл Увсын Өндөрхангай, Наранбулаг, Өвөрхангайн Өлзийт, Баруунбаян-Улаан, Дундговийн Өлзийт, Сайнцагаан, Эрдэнэдалай, Адаацаг, Дорноговийн Иххэт, Өргөн, Сүхбаатарын Асгат, Мөнххаан, Сүхбаатар, Уулбаян, Халзан, Эрдэнэцагаан, Наран, Онгон, Түвшинширээ, Баяндэлгэр, Түмэнцогт, Хэнтийн Баянмөнх, Галшар байна. Эдгээр сумдад цасны нягт 0.35-1.05 г/см3 буюу мал цасан дороос өвс малтаж гаргаж идэх битгий хэл зогсох ч боломжгүй нягтралтай гэсэн үг. Ийм нөхцөлд мал бэлчих боломжгүй. Малчид өвс тэжээлээ хангалттай нөөцөлж бэлдээгүй. Эхний хэдэн удаагийн цаснаар л нөөцөлсөн багахан юмаа тарамдчихдаг. Яг хаврын хавсарган үед юу ч үгүй болчихдог “уламжлалтай” хүмүүс. Ингээд цас зуд үргэлжлэхээр замаа ч гаргаж дийлэхгүй, өвс тэжээлгүй хэдэн мал өглөө босоход л арав, арваараа, зуу, зуугаараа үрэгдчихдэг жил жилийн зудтай өвлийн нөхцөл байдал хэвээрээ л үргэлжилж байна.
Үүнтэй зэрэгцээд хэдхэн хоногийн өмнө улс орон даяар Монгол Улсын аварга малчид төрцгөөлөө. Энэ жилийн хувьд сонгуулийн жил. Сонгууль дөхөөд ч тэр үү, бараг 330 сумаас аваргууд төрсөн бололтой. Сар шинийн баярын өмнөх өдрүүдээс эхлээд л бүх телевизийн оройн мэдээгээр УИХ-ын гишүүд өөр өөрсдийн тойрогтоо оччихсон Улсын аварга малчдын цол тэмдгийг гардуулж байгаа тухай мэдээллээ. Баяр дууссан ч мэдээллүүд нь хөвөрч л харагдана. Аварга малчдын тухай сурвалжлага, мэдээг өдөр шөнөгүй цацсаных нэг зүйл маш тодорхой, нэвт шувт харагдлаа. Малчид өвлийн бэлтгэлээ ямаршуухан базаадаг болохыг телевизийн дүрсээс бэлэхнээ харагдаж байна. Малын битүү пинтэй айл бараг алга. Сарзайсан онгорхой, нар салхи нэвт шувт орж ирэхээр тахир хэдэн шургаагаар голдуу барьчихсан пин гэж хэлэхэд хэцүүхэн малын оромжууд нүдэнд тусах ажээ. Мөн өвс нуруулдсан аварга малчин ганц ч харагдсангүй гэхэд хэлсдэхгүй.
Хуучин бол малын пин гэдэг салхи савир нэвтрэх боломжгүй, яваад ороход пүн гэсэн дулаахан орчинтой. Дээврээр нь, ханаар нь битүү үхрийн баасаар шавчихсан. Давхарлаад пресслэсэн өвсөөрөө хуччихдаг хуучны малчдын арга ухаан байв. Аварга нь байтугай адаг нь хүртэл өвсөө гаднаа нуруулдчихсан халуу дүүгээд сууж байдаг байлаа. Тэгвэл одоо хангай газрын модтой аймгийн малчдын ганц нэг нь малын пиндээ мод зориулж дориухан барьсан харагдана. Улаанбаатар хоттой ойрхон сумдад тоосгоор барьсан пинтэй малчин өрх зурвасхан үзэгдсэн. Бусад нь бол энэ хүйтэн жаварт түй ч нэмэргүй онгойсон шөнөдөө малаа хаших төдий махир тахир шургаагтай малын хашаа л гэмээр пинтэй өвөлжиж байдаг юм байна.
Тэд уг нь Улсын аварга малчид шүү дээ. Мал маллах арга ухаанаараа шалгарсан хүмүүс л байлтай. Гурван зуу гаруй мянган малчдаасаа цойлж, улсад нэрээ цоллуулж байгаа. Тийм хүмүүс, айл өрхүүд малаа онд мэнд оруулахаас л шалгуур нь эхэлдэг баймаар юм. Ажилтай аньхайтай гаднаа ч гэртээ ч тов хийсэн хүмүүс баймаар юм. Тэгэхэд сэржийсэн хоосон пинтэй нэг их гозогносон чихтэй булган малгайтай харцуул эхнэрүүд л шагнал гардаад санаа амар малилзах. Гэтэл үхэж үрэгдэж байгаа малын тоо, цас зудтай байгаа сумдын тоогоор бол хорогдолгүй, хохиролгүй малчин өрх гэж байхгүй бололтой.
Цаг агаар цаашид ч хүндрэх төлөвтэй болчихлоо. Өчигдөр шөнөөс эхлээд өнөөдөр Ховдын нутгаар фён буюу хуурай салхи секундэд 34 метр хүрч ширүүсэх анхааруулгыг цаг уурын байгууллага мэдээлж эхэллээ. Завханы нутгаар ч хүчтэй цасан шуурга шуурах төлөвтэй гэнэ. Малчдын нөхцөл байдал улам хүндэрч, малын хорогдол нэмэгдэнэ л гэсэн үг. Малын дулаан орон байргүй, дээрээс нь өвс тэжээл нь тасарчихсан энэ нөхцөлд бүр хэцүү. Өнөөх 60 сая малаасаа 30 саятай үлдэж мэдэх эрсдэлтэй байдал үргэлжилж байна.
Тиймээс малчдад туслах аяныг орон даяар эхлүүлье. Аймаг аймгийнхаа, сум сумынхаа малчдад нэгдэж тусламж үзүүлье. Хэн бүр эрвийх дэрвийхээрээ тусалъя. Мөнгө төгрөг, малын нэмнээ, хоол хүнс зэрэг мал дагаж юу л хэрэгтэй болно түүнийг бэлдэж, илгээцгээе. Ямар сумаас нь хүн байхгүй гэх биш хотоор дүүрэн
хөдөөнийхөн амьдарч байгаа. Зам харгуй гаргахаас эхлээд хүн хүч, техникийн шаардлага ч их байгаа нь хол ойрын мэдээнээс дуулдаж байна. Аль болох бодит тусламж дэмжлэгийг
нийтээрээ бий болгоё. Угтаа малчид бизнес хийж байгаа л хүмүүс. Бизнесмэн хүн өмчөө хамгаалах уу, салхинд тавиад туух уу тэдний л асуудал байдаг. Мал аж ахуйн салбар яалт ч үгүй нийт монголчуудын амь амжиргаатай холбогддог эд. Түмний нүдэн дээр мал нь хорогдож, аргаа барж байгаа малчдыг орхилтой нь биш, тусалцгаая. Туслана гэхээр бүгдээрээ наадуул чинь ааруулаа 69 мянгаар махаа 20 мянгаар зарж байна пээ паа болоод л явчихна. Тийм учраас л энэ туслалцаа бол хариугаа нэхэх, цаг сайхан болсон хойно эргээд төлөгдөх учиртай эд байх ёстой. Яг л зах зээлийн туслалцаа байх юм.
Сум сумыхандаа мөнгө төгрөг тэжээл бордоо эм тан гаргаж өгөхдөө хэн гэдэг хүнд очсоныг засаг дарга нар нь бүртгэлжүүлээд гар хөлийн үсэг зураад баталгаажуулаад авна биз. Тусламжаар илгээсэн эд материал, мөнгө төгрөг яг хэнд, ямар малчны хотонд очив. Хэнээс ирэв, хэн хүргэж байв бүгдийг ил тод зарлаж бүртгэлжүүлж байх ёстой. Бүр мал онд мэнд орж тарган тавлаг өсч үржихийн цагт тусламж илгээсэн хүмүүстээ малчид хариу барих үүрэгтэйгээр тусламжийн аян өрнүүлцгээе.
Нэгэнт цаг үе хүндэрч, малчид малаа маллаж чадахгүйд хүрсэн юм чинь сум сумынхаа малчдад туслах аяныг цаг алдалгүй өрнүүлцгээе. Тэдэнд одоо л тус дэм мөнгө төгрөг хэрэгтэй байна. Хүмүүнлэг нийгэмийн мөн чанар ийм л байх учиртай. Зах зээл ойр байдагаараа хотын хүмүүс арай эдийн засгийн боломжтой байдаг. Тэр боломжийг нь ашиглаж хэдэн малчдынхаа хотыг нь харлуулчихгүй шиг аваад гарах хэрэгтэй байна. Харин малчид эргээд өөрт нь тусалсан иргэнд сүү тараг, мах ноосоор хариуг нь барих үүрэгтэй гэдгээ санаж байх ёстой.
Б.ЭНХЗАЯА
Эх сурвалж: Өдрийн сонин
