УИХ-ын гишүүн асан доктор, профессор, Өндөр гэгээн Занабазар судлаач Д.Лүндээжанцантай ярилцлаа.

-Өнөөдөр Өндөр гэгээн Занабазарын түүх, өв соёлын талаар олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг зохион байгуулж байна. Та Өндөр гэгээн Занабазар судлаачийнхаа хувьд энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Энэ олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал нийт дөрвөн өдөр зохион байгуулагдана. Өндөр гэгээн Занабазарыг зарим хүн зөвхөн халхын богд гэж ойлгодог тал бий. Гэтэл нийт Монгол Улсын шашны тэргүүн хүн юм. Хамгийн наад зах нь гэхэд өндөр гэгээний ээж Ханджамц хатан бол ойрадын далай тайшийн охин. Тэгэхээр ойрд монгол эмэгтэй өндөр гэгээнийг төрүүлсэн болж таарч байна. Нөгөө талд Өндөр гэгээн Занабазар бол Монгол Улсын төрийн тэргүүн байсан. Маш эгзэгтэй цаг үе буюу монголчууд уруудан доройтож явахад гарч ирсэн хүн гэдгээрээ илүү онцлогтой. Монгол Улсынхаа тусгаар тогтнолыг хэрхэн авч үлдэх асуудалд сэтгэлээ чилээж, ухаанаа хүчилж их үйлийг бүтээсэн.

Тухайн үед хамгийн чухал зүйл бол монгол хүнээ авч үлдэх л асуудал байсан юм шүү дээ. Зарим хүн манжид дагаар орсон гэдэг. Гэхдээ манжийн хагас эрхшээлд орсон юм. Энэ түүхэн хүний холыг харсан бодол ухаан, хэлсэн үг өнөөдөр биелэгдээд явж байна. Жишээ нь, Өндөр гэгээн соёмбо үсгийг зохиогоод “Миний энэ үсэг дэлхийг бүрхэнэ” гэж хэлсэн байдаг. Тэгвэл өнөөдөр Монгол улс НҮБ бүх гишүүн улстай харилцаа холбоо тогтоосон. Ингээд бодохоор соёмбо үсэг үнэхээр дэлхийг бүрхэж байна. Спорт, урлаг, гадаад харилцаа гээд бүх зүйл дээр Монгол улсын төрийн далбаа манддаг. Энэ бол үүний баталгаа юм. Зөвхөн оюуны өмчөөр ярихад өнөөдөр соёмбо үсгийг Монголын төр, монголчууд хэрэглэж байна уу. Үүнийг л бидэнд бүтээж өгсөн хүн юм. Төрийн далбааны соёмбо өөрөө маш гүн агуулгатай. Өгсөж, уруудаж, доройтож, өөдөлж явсан бүх түүхийн нугачаанд бид орой дээрээ залсан туг шүү дээ. Маш олон зүйлийг хойч үедээ хийж, бүтээж өгсөн нийт Монголын шашны зүтгэлтэн юм. Хоёрдугаарт, үүнийхээ хажуугаар тухайн үеийн Монголын төрийн цаад эзэн байсан. Гуравдугаарт, бол сонгодог уран бүтээлч хүн байсан гэдгийг монголчууд битгий хэл дэлхий мэднэ. Өнөөдөр дэлхийн ард түмэн Өндөр гэгээний уран бүтээлүүдийг биширсээр байгаа. Үүнийг заавал Юнескод бүртгүүлэх хэрэгтэй. Одоогийн байдлаар хосгүй үнэт өвд бүртгэгдсэн.

Одоо Өндөр гэгээний урлах хийц, дэг сургуулийг илүү нарийн судалж, хүүхэд залуучууддаа үнэн бодитой мэдээлэл хүргэмээр байна. Мэдээж, энэ бол төр засаг, эрдэмтдийн үүрэг. Тиймээс өнөөдөр дэлхийн 10 гаруй улс оролцсон эрдэм шинжилгээний хурлаа үүнд чиглүүлсэн. Өмнө нь ч гэсэн олон судалгааны ажил хийгдэж ирсэн. Гэхдээ социализмын үед гажуудуулсан түүхээр тархиа угаалгасан хүмүүс одоо ч байгаа нь тун харамсалтай.

-Жишээ нь, ямар гажуудуулсан түүх вэ?

-Өндөр гэгээн Занабазар бол улсаасаа урваж, манжид дагаар орсон гэх мэтчилэн ярьдаг. Гэхдээ энэ асуудлыг тухайн түүхэн цаг үед нь авч үзэж, хэлэлцэх ёстой. Яах вэ, манжтайгаа хамт ертөнцийн хөгжлөөс жаахан хоцорсон тал бий. Гэхдээ монгол уламжлал, зан үйл, ёс заншлаа алдалгүй хэвээр нь барьж байсан юм шүү. Эзэн Чингис хааны төрийн бодлого нь Өндөр гэгээний алсыг харсан бясалгалаар дамжин үргэлжлээд явж байсан. Тийм учраас үүнийг социализмын үед гуйвуулж, ад шоо үзэх тал руу орсон. Харин 1990-ээд оноос түүхийн цагаан толбыг орхиж, Өндөр гэгээнийг муучилдаг явдал арилж эхэлсэн юм. Гадаадын эрдэмтэн, судлаачид “Дэлхий дахинд бишрэн шүтэж, хүндэтгэж байхад ганцхан өөрийнх нь Монгол муу хэлэх юм. Ер нь өндөр гэгээн Занабазарын зарим бүтээлүүд олдохгүй байгаа шүү дээ” гэж надад хэлж байсан удаатай. Тэгэхээр бид үүнд дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Хэт туйлширсан, буруу суртал ухуулгыг даван туулж үнэн зөв түүхийг дараагийн үедээ үлдээх ёстой. Дэлхий гурван хүнээр Монголыг мэддэг байлаа. Мэдээж, Эзэн богд Чингис хаанаар хамгийн сайн мэднэ. Дараа нь Хубилай хаан юм. Харин гуравдугаарт, түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазараар манай улсыг мэддэг юм.

–Та Өндөр гэгээн Занабазарыг уран бүтээлч талаас нь ярихгүй юу?

-Ер нь зарим бүтээлүүд нь олдохгүй байгаа. Гэхдээ судлаачид Өндөр гэгээний уран бүтээлийг олон талаас нь судалсан. Цаашдаа ч судална. Дэлхийн бүхий л судлаачид нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд хүрсэн уран бүтээлч хүн шүү дээ. Яагаад гэвэл Өндөр гэгээний урласан уран бүтээл өөрөө мөнхийн үнэ цэнтэй. Мөнхийн бүтээл гэсэн үг. Бурханч лам Г.Пүрэвбат хувилгаан урлаг гэж маш нарийн хэмжээстүүдийг нь компьютераар шинжлэхэд ямар ч зөрүү гараагүй. Одоо цагт ямар ч уран бүтээлч гар аргаар бүтээл урлахад зөрөхгүй байна гэж үгүй. Үүнийг яаж ч чадахгүй. Тэгэхээр Өндөр гэгээн бол цаанаасаа маш нарийн өгөгдөл, авьяас билэгтэй төрсөн хүн гэдэг нь батлагдаж байгаа юм. Монголдоо хосгүй үнэт бүтээл бүтээх дэг сургуулилтыг бий болгосон шүү дээ. Дүрслэх урлаг болон соён гэгээрүүлэх чиглэлээр түүний хийсэн үйлс дэлхийд мөнхөрч үлдлээ. Уг нь бид үүнийг ирээдүй хойч үедээ маш сайн сурталчлах ёстой юм. Манай монголчуудын нэгддэг нэг зүйл бий. Энэ бол шашин суртал, шашны тэргүүн юм. Тиймдээ түүний айлдсан ном, дэг сургууль үргэлжлээд явж байна.

–Орчин үед зарим хүмүүс үүнийг шашны бурангуй ёс гэж шүүмжлэх хандлагатай болжээ. Та үүнд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тэгвэл христ, муслимийн шашинтнууд ямар байдаг вэ. Тэд юунд итгэж, яаж нэгддэг билээ. Үүнтэй адилхан уламжлалт бурхны шашнаа бид хүндэтгэх ёстой. Шүтэж биширдэггүй юмаа гэхэд ядахдаа хүндэтгэх хэрэгтэй. Болж өгвөл Өндөр гэгээндээ залбирч яваарай. Энэ бол үеэс үед монголчуудын зүрх тархинд нь суулгаж өгсөн хар хайрцагны бодлого явж ирсэн. Өндөр гэгээнээ шүтэж, биширч, залбирч санан бодож явахад наад зах нь монгол хүнд өлсөж, цангахгүй байх буян заяа хайрлана. Монголчууд үүнийг өлсөхгүй явахын нэг ерөндөг гэж үздэг. Гол нь үүнийгээ бид зөвөөр ойлгож, бясалгах хэрэгтэй. Монголчуудыг монгол хүн өөрөө аварна гэх энэ философи Жанлавцогзол номын гол агуулга. Тийм учраас монгол хүн бүр уншаасай гэж би уриалмаар байна.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин