Нэр бүхий ордуудыг Баялгийн санд авах асуудал яригдахтай зэрэгцээд “…Ер нь, стратегийн орд гэж юу байдаг юм бэ. Ийм ойлголт ганц манайд л байдаг. Үүнийг болих хэрэгтэй” гэж ч үзэж байна. Учир нь, Үндсэн хуульд ч, Үндэсний баялгийн санд ч стртегийн ордуудыг түшиглэж Баялгийн сан өндийх механизмыг хийчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, стратегийн ордгүй бол Баялгийн сангүй гэсэн үг. Тийм учраас стратегийн орд эзэмшигчид хийгээд Баялгийн санг босгох гэсэн талууд ил цагаан үзэлцээд багагүй хугацааг өнгөрөөж байна.
Ер нь, Монголын төр яагаад стратегийн ордын тухай ойлголтыг хуульчилж, УИХ-ын тогтоолоор тодорхой ордуудыг “…Стратегийнх” гээд нэр зааж баталсан юм бэ.
Тэгвэл, 2006 онд Ашигт малтмалын хуульд заасны дагуу үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх, эсхүл улсын болон бүс нутгийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсхүл Монгол Улсын ДНБ-ий таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа ордыг стратегийн ач холбогдолтой орд гэж ойлгохоор заасан. Стратегийн ордуудыг “шалгаруулахдаа”, Ашигт малтмалын төрөл, Аөөцийн хэмжээ, нөөцийн үнэлгээний түвшин, Агуулга, Чанарын үзүүлэлт, Ордын уул техникийн нөхцөл, ашиглалтын технологи, Ордын районы дэд бүтцийн хөгжил, Уурхайн хүчин чадал, жилд үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний хэмжээ, Уилийн борлуулалт, улс, орон нутгийн төсөвт шууд оруулах орлогын хэмжээ, Хүн, малын эрүүл мэнд, байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл, Жилд Монгол Улсын ДНБ-ий таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх гэсэн үзүүлэлтүүдээр оноо өгч үнэлсэн. Ингээд, хамгийн өндөр оноо авсан ордуудыг стратегийн ордоор тогтоосон байгаа юм. Үүнд, аль 1990-ээд оны сүүлчээр тарж бутраад, өнөөдөр лицензийг нь нийтийн мэдэлд авах гэсэн ч бүтэл муутай байгаа Тавантолгойн орд яагаад багтсан бэ.
УИХ-аас 2007 онд Тодорхой ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулах тухай 27 дугаар тогтоолыг баталсан. Тогтоолын нэгдүгээр хавсралтад стратегийн ордуудыг нэрлэж жагсаасан. Энэ жагсаалтад Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт байрлах Тавантолгойн бүлэг орд бичигдсэн.
Учир нь, УИХ-аар уг тогтоолыг хэлэлцэх үед “…Тавантолгойн орд нь нөөц ихтэй, улсын болон бүсийн хөгжилд үзүүлэх нөлөөллөөр зарим ордыг стратегийн ач холбогдолтой ордод зөвхөн нэг шалгуур үзүүлэлтээр хамааруулах боломж байна” гэж ярьж байжээ. Тодруулбал, 2007 оны 27 дугаар тогтоолын нэгдүгээр хавсралтын 1-т “…Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт байршилтэй чулуун нүүрсний Тавантолгойн орд” гэж заасан. Хожим нь, 2018 оны 73 дугаар тогтоолоор уг тогтоолд өөрчлөлт оруулж “…“Тавантолгой” ХК, “Энержи ресурс” ХХК, “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн эзэмшиж байгаа лицензийн талбайг хамааруулна” гэсэн тайлбар хийсэн байдаг. Мөн, 2006 оны нэгдүгээр сарын 18-нд УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар уг “Тодорхой ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулах тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцсэн. Тэр хуралдаан дээр Тавантолгойтой холбоотой нэг сонин хэрүүл болж байв. Тухайн үед Үйлдвэр, худалдааны сайдаар “Буян” Б.Жаргалсайхан ажиллаж байв. Тэгэхэд УИХ-ын гишүүн Л.Гүндалай “…Жаргалсайхан сайдаас асуумаар байна. Тавантолгойн нүүрсний ордыг энд бичсэн байна. Тайлбар гэдэг дээр нь ерөөсөө орон нутгийн хувьцаат компани гэнэ үү, өөр юу ч алга. Гэтэл үнэн хэрэг дээрээ Таван толгойн ордыг өнөөдөр ард түмэн Тавантолгой гэж нэрлэсэн боловч дээр нь гурван толгой байгаа. Одоо нэмээд найман толгойтой болчхоод байгаа юм. Анх нь “Тавантолгой” ХК гэж байсан, хэсэгхэн газрыг нь эзэмшдэг. Түүнийг тойруулаад “Энержи ресурс” компани газрыг нь авсан байгаа. Энэ бол Монгол хүмүүсийн өмчид байгаа учраас би бас энэ “Энержи ресурс”-ийг тодорхой хэмжээгээр дэмжээд байгаа юм. Гаднын нэг нөхөр авчихсан байсан бол өнөөдөр эргээд “…Монголд өгнө, өгөхгүй. Түүнийг нь би авна” гээд ярих байх. Тэгэхээр Монголын иргэд авсан “Тавантолгой” ХХК, мөн “Энержи ресурс” нар бас энэ Таван толгой ордын нэлээд хэсэг хувийг, ихэнх хувийг эзэмшиж байгаа. Гэтэл энэ хоёрын дунд нэг хэсэг газрыг сая японы компани авсан байна. Үүнийг Жаргалсайхан сайд болсны дараа өөрөө лицензийг нь олгосон байна.
“…Тавантолгойг стратегийн ач холбогдолтой” гээд өгөөд байгаа мөртлөө яагаад энэ Японы компанид Тавантолгойн ордын эрхийг өгөв өө. Гурав дахь компанийг хэзээ хэдэн сарын хэдэнд ямар компани тэр “Тавантолгой” ХХК, “Энержи ресурс” хоёрын дундах газрыг авсан юм бэ. Энэ талаар Засгийн газрын хуралдаан дээр ярьж байсан.
Би хүртэл хэлж байсан. Чи өөрөө шомбодсон байна шүү дээ, сайд нь мэдэж байгаа шүү дээ, хэнд өгснөө. Тэгэхээр Жаргалсайхан сайд та Тавантолгойн стратегийн өндөр ач холбогдолтой орд газрыг та хэнд өгөв өө” гэхэд Б.Жаргалсайхан “…Монгол Улсын хэмжээнд 7500 нэр төрлийн лицензийг намайг сайд болохоос өмнө олгогдсон байсан. Дээр нь Японы нэг компанийн өмнөөс би “…Лиценз авсан аваагүй” гэж хариуцлага хүлээх гэм ял хийгээгүй. Хэрвээ та хардаж сэрдэж байгаа бол хуулийн байгууллагад өргөдөл бичээд, хууль бусаар лиценз өгсөн байна гээд асуудлаа тавь аа. Би лиценз өгдөг хүн нь биш. Тэр нь тусгай АМХЭГ гэж бүхэл бүтэн агентлаг байгаа. Түүнийг хариуцсан лицензээ өгдөг авдаг журам дүрэм нь байж байгаа. Тэр улсуудаас та нэр дээрээ албан бичиг бичээд аваа, түүнийг бол зөвшөөрнө, дэмжиж байна. Ямар нэгэн эрүүгийн чанартай та ойлголт авсан бол цагдааг, прокурор, хууль хяналтын байгууллагад өргөдлөө бичээд шалгуул” гэв. Араас нь Уул уурхайн дэд сайд Я.Содбаатарс “… Эхнийхийг манай сайд хариулчихлаа. Хоёрдугаарт, наймдугаар сарын 24-ний өдөр шиг санаж байна, “Дайцикү” ХХК дээр тэр лиценз олгогдсон. Тэгээд үүний талаар холбогдох мэдээллийг гишүүнийхээ хувьд сонирхвол бид нар хүргүүлье. Яаж авсан, хэдийд өгсөн, манай дээр байгаа холбогдох юугий харьяа агентлагаас авч болно” гэсэн юм. Харин Л.Гүндалай “…Засгийн газрын хурал дээр энэ талаар би хэлж байсан шүү дээ. “…Та нар лиценз авах болохоороо нүд нь гөлөгнөөд бүгдээрээ ороод ирдэг” гээд бүх гишүүдийг энэ Жаргалсайхан загнасан. Тэгэхээр нь би хэлсэн. Хэн тэгсэн юм бэ? нэртэй устай хэлээрэй. Би чиний өрөөнд нэг удаа тэгж орж байгаагүй шүү. Тэгээд Тавантолгойн асуудал яригдсан юм. Тэгээд Тавантолгойн газрыг чи авсан шүү дээ гэдэг асуудал Засгийн газар дээр яригдаад энэ нөхөр бүлтэгнээд үг хэлж чадахгүй байсан юм. Тэгээд өнөөдөр би зориуд асууж байгаа юм. Үнэхээр энэ чинь наймдугаар сард лиценз өгсөн байгаа юм.
“Энержи ресурс” ХХК, “Тавантолгой” ХК хоёрын хооронд маргаантай байсан нутаг дэвсгэр нь зөрчилдөөд маргаантай байсан, хэн ч авч чаддаггүй байсан тэр газрыг өнөөдөр Жаргалсайхан эрх мэдлээрээ авсан байгаа юм” гэж байв.
Түүнчлэн УИХ-ын гишүүн Л.Гансүх “…Стратегийн орд гэхээр 10 үзүүлэлтээр гээд Үйлдвэр, худалдааны яам, АМХЭГ юм хийсэн юм шиг байна. Үүнийг дагаад 40 хэдэн ордын жагсаалт орж ирсэн. Гэтэл ямар ч үндсэн шаардлага хангаагүй юм шиг байгаа юм. Манай зөвлөлийн гишүүд “…Үүнийг буцаа” гэж ярьсан. Дээр нь манайх өөрсдөө ажлын хэсэг гаргаад хэдэн жагсаалт гаргаад үзсэн чинь бас болохгүй юм билээ. Хөдөлгөөнийхөн “…600-аад ордыг улсын хөрөнгөөр тогтоосон, хайгуулыг нь хийсэн. Бараг бүгд стратегийн орд байх ёстой” гээд яриад байгаа шүү дээ. Тэгэхээр энэ ордуудын ерөнхий жагсаалтыг нь гаргаж байгаад эндээс нь нэг, хоёр, гурав, дөрөв, тав зургаан ангилалд нь зоож байгаад, тэгээд “…Өнөөдөр хамгийн түрүүнд нэгт орох энэ, тавдугаар ангиллын энэ, сургууль төгсч байгаа стратегийн ордод орно. Дөрөв нь ийм юм яангуут дахиад энэ рүүгээ шилжинэ, тав нь ингэнэ” гэсэн ийм, бүх тэр юмаа харуулсан юм та нар хийхгүй байна. Тэгээд “…Хэн нэгэн дуртай хүний 10 үнэлгээ” ч гэнэ үү, эсхүл “…Хөдөлгөөнийхний өгсөн таван орд” ч гэнэ үү, эсхүл ҮАБЗ дээр ирсэн чинь дөрвөн орд нэмсэн” ч гэнэ үү, ямар шалгуураар яаж нэмээд, юугаа хийгээд байгаа юм бэ. Тийм учраас үүнийг буцаах нь зөв” гэж байжээ.
Б.БАЯР
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
