Ардын хувьсгалын жилүүдэд төрсөн 18 дахь аварга бол Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат Гэлэгжамцын ӨСӨХБАЯР.

Тэрбээр 1995 онд дархан аварга Ж.Мөнхбатаар тав, улсын начин Д.Сумъяабазараар (одоогийн гарьд) зургаа, улсын заан Б.Гантогтохоор (одоогийн гарьд) долоо давж улсын начныг алгасч заан цол хүртэж байснаасаа долоон жилийн дараа улсын начин Д.Ганхуяг, улсын заан Д.Сумъяабазар, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, улсын заан Б.Гантогтох нарыг өвдөг шороодуулан улсын наадамд анх удаа түрүүлж арслан, 2003 онд хоёр дахиа түрүүлэн аварга, 2005 онд гурав дахиа магнайлан далай аварга, 2009 онд дөрөв дэхээ түрүүлж даян аварга, 2014 онд Баяр наадмын тухай хуульд орсон өөрчлөлтийн дагуу дархан аварга цол хүртсэн.

Түүнийг даян аварга “Буур” Н.Жамьянгийн зээ гэдгийг хүмүүс андахгүй. Чөлөөт бөхийн Ази тивийн аварга, олон улсын хэмжээний мастер, гавьяат тамирчин, дархан аварга маань бага насаа ийн дурсах авай.

Танайх хүүтэй болох байх

-Манай аав Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумынх, харин ээж Цахирынх. Аавыг албан ажлын томилолтоор Батцэнгэл суманд очоод тун удаагүй байхад нь буюу 1973 онд би төрсөн юм билээ. Өвөө маань (даян аварга Н.Жамьян) манайхыг Батцэнгэл рүү нүүхэд их баярлаж байсан гэсэн. Учир нь Луу гүний алдарт их аварга Г.Вандан гуайн нутаг усанд очих нь гэж. Вандан гуай одоогийн Батцэнгэл сумын хүн л дээ.

Тэгээд өвөө намайг төрөхийн өмнөхөн аавд “Танайх хүүтэй болох байх аа” гэж байсан гэнэ лээ. Тэр ерөөл нь биелж би төрсөн гэдэг. Би дөрвөн эгчтэй, нэг эрэгтэй дүүтэй. Хүмүүс дүүг маань мэдэх байх аа. Улсын харцага Г.Батбаяр.

Таван онцын эзэн

-Өвөө намайг зургаан настайд өнгөрчихсөн болохоор надад өвөөгийнхөө тухай мэдэх өөрийн гэсэн дурсамж бага. Манайх өвөө, эмээгийнхтэй нэг хашаанд хаяа нийлээд буучихсан байдаг сан.

Тэгэхээр би хоёр гэрийн дунд л гүйж явдаг байснаа бүдэг бадаг санадаг юм. Намайг эрхлүүлдэг л байсан байх. Гэхдээ нэг их буруу эрхлүүлээгүй шиг байгаа юм. Тэгээд ч би жаахан байсан болохоор юугаа ч мэдэхэв дээ.

Ээж минь номын санч. Тийм болохоор би багаасаа номын санд их суудаг, ном ч их уншдаг байлаа. Дунд сургуульд сурч байхдаа ер нь гайгүй сурлагатай байсан шүү. Таван онцын эзэн болж байв. Миний хамгийн сонирхолтой хичээл математик. Математикийн олимпиадаар сургуулийнхаа аварга болж байсан юмдаг.

Анхны шагнал ногоон цай, дэвтэр

-Багадаа би нэг их барилддаггүй байсан. Манай аав сумынхаа “Тунгалаг тамир” хоршооны дарга. Нэг зун сумынхаа Лочин начныг аймгийн наадамд барилдахаар явахад нь би наадам үзэж ирэхээр хамт явж байлаа. Тэгэхэд би 12 настай байсан юм. Аймаг дээр очоод хүүхдийн барилдаанд зодоглох гэтэл “Ийм том биетэй хүүхэд яаж 12 настай байдгийм. Нас нь хэтэрчихсэн хүүхэд байна” гээд бүртгэдэггүй.

Тэгтэл харин аймгийн шүүхийн Даваа гэдэг хүн намайг хөтөлж нөгөө бүртгэж байсан хүн дээр очоод “Энэ хүүхэд үнэхээр 12 настай. Би мэдэж байна” гэж баталж өгч байж бүртгүүлээд барилдуулсан.

Тэр барилдаанд би түрүүлж билээ. Байнд нь ногоон цай, дэвтэр, чихэр, боов авч байв. Миний барилдаж авсан анхны шагнал тэр. Хүүгээ хүүхдийн барилдаанд түрүүлчихээд харихад аав, ээж хоёр мэдээ ч үгүй байсан. Харин сонсчихоод их л баярлацгаасан даа.

Өвөөгийнхөө тухай сонинд бичиж байв

-Хүмүүс өвөөгийн тухай олон сайхан дурсамж ярьдаг. Өвөөгийн маань барилдаж явсан түүх, намтар нь тодорхой болохоор надад их сайхан санагддаг. 1988 онд намайг наймдугаар ангид байхад юмдаг. Тухайн үед “Спортын мэдээ” гэж сонин гардаг байсан шүү дээ. Тэр сонины нэг дугаар дээр зөндөө олон бөхийн зураг тавиад “Энэ бөхчүүдийн тухай мэдэх зүйлээ манай сонинд бичиж ирүүлнэ үү” гэсэн байсан. Тэдний дунд өвөөгийн зураг байж байдаг байгаа.

Тэгээд би аавтайгаа хамжиж өвөөгийнхөө түүх, намтраас нь бичээд шуудангаар явуулсан. Бичсэн материалынхаа дор зээ хүү Г.Өсөхбаяр гээд бичиж байснаа мартдагүй.

Бөхийн хувьд хамгийн түшиг тулгууртай хүн нь багш байдаг. Архангайн төвийн 10 жилийн дунд сургуульд сурч байхдаа Буян багшийнхаа удирдлага дор хоёр жил бөхийн секцэд явж билээ. Тэр хүн миний анхны багш.

Харин аравдугаар ангиа төгсч хотод ирээд чөлөөт бөхийн олон улсын хэмжээний мастер Н.Ганбаатарын шавь болж, бөхийн спортоор уйгагүй хичээллэж эхэлсэн дээ…

Ц.Галбадрах

“Би багадаа” төгсөшгүй цуврал номоос