Балбаж хийдэг Балбын дархныг oдоо уран хэмээн даян дэлхийд дуурсан ярихад Монгол дархны үнэн дүр хаа нэгэнтээ, түүний цаана нуугдан хоцрох мэт санагдана.
Мэргэд гарах Монгол орон болбоос урчуудын өлгий нутаг байсан, байсаар ирсэн болохыг Занабазар гэгээний бүтээсэн бурхадаас Даригангын мөнгөн эдлэл хүртэлх туулсан замаар мөшгөж, түүхийг тодруулж бас болох мэт бодогдоно. Ухааны ур, нүдний ур, гарын ур гурав өв тэгш нийлсэн цагт уран хүний биеийг олж төрдөг гам ёс байдаг талаарx өвгөдийн яриа тодхон санагдана. Халхын өндөрлөгт хаа нэгэн газар, хэн нэгэн айлын үр болж заяaсан уран Монгол хүний тухай дуулснаа өгүүлье.
Бадруулт төрийн тэр нэгэн цаг дор (1910-аад он) Богдын Хүрээнээ 13-р дүрийн Далай Лам Түвдэнжамц заларч гэнэ. Голын ногоон сүмийн өмнө талд харайсан цамын өмсгөлийг харсан Далай Лам “-Энэ сайхан өмсгөлийг дотор газраас авч ирсэнүү?” хэмээн айлджээ. “-Монгол хүvн Их Хүрээнд урласан билээ” гэсэн хариу сонордоoд Далай Лам тэр уран хүнийг олж харахыг хүсчээ. Далай Ламын бараа бологсод удаж төдөлгvй Баруун Хүрээний уран Дармаа ламыг олжээ. Түүний сийлсэн зааны ясан рүүжинг (унжлага) таалсан Далай Лам Дармааг Лхас дахь Потолагийн ордондoo хамт очихыг урьж гэнэ.
Далай Ламын айлдсан лүндэн болохоор “үгүй” гэсэн үг хоолойг нь давсангvй, дагаад Лхас явахаар болсон гэнэ. Түвдэд буцаад Далай Лам уран Дармааг ордоныхоо нэгэн өрөөнд суулгaж, гарын шавь нартай болгосoн байна. Далай Ламын ордонд очоод уран Дармаа олон сийлбэр хийж өргөсөн ажээ. Далай Лам уран Дармааг өөрийнхөө шадар найз шигээ үзэж, хэдийд ч хамаагvй гэрт нь ороод ирдэг, хийсэн юмыг нь үзээд суудаг байсан гэнэ. Түүгээрч барахгvй “хамаагvй, хамаагvй, зүгээр, зүгээр” хэмээн хаа таарсан газраа тэднийд суудаг байж гэнэ. Түвдийн албаны том хүмүүс хүссэн зүйлээ хийлгэж ихэд дотно болсон цагт Далай Лам жанч халжээ. Дараагийн Далай Ламыг Лхас хавиасаа тодруулахаар олон жил хайсан учир уран Дармаа ордноос гарч Лхасын нэгэн хороололд амьдрах болсон байна. Түвд даяар алдар цуутай уран Дармаа шар шувталж, Лхасын олон сайхан хүүхнүүдийн нэгтэй дэр нэгдсэн байна. Залуу сайхан хүүхний арга эвийг олохоор алт, мөнгө, үнэт чулууны сайныг шилэн авч өгсөөр байгаад их өрөнд унасан гэнэ.
Олон хүнд өртэй болсон уран Дармаа найз нөхөд, ноёд түшмэдүүдээс тусламж гуйлгүй, Түвдээс гарч амьдрахаар шийдээд цаасан мөнгийг дуурайлган олноор зураад, өртэй хүмүүсээ цуглуулан цайлж, дайлж бүх өрийг бэлэн мөнгөөр дарсан байна. Өрөө авсан хүмүүс “манай Дармаа ингэх л ёстой хүндээ” гэцгээж их л баяртай гэр орондоо буцжээ. Эрт орой хэзээ нэгэн цагт хэрэг мандах учир уран Дармаа хурааж хумьсан хөрөнгө, эхнэр хүүхдээ аваад Жагарт гарсан байна.
Төдөлгүй Түвдэд хуурамч мөнгө илэрсэн сураг гарч, байсаар Дармаагийн өртэй байсан хүмүүсээс тэр мөнгө гарсан дуулдаж, уран Дармаа хуурамч мөнгийг хийсэн нь тодорхой болжээ. Нэгэнт Түвдийн хилийн дээсийг алхсан тул хэрэг сөхөгдөх юмгvй замхарч, цагийн эрхэнд мартагдсан байна.
Yүнийг надад уран Дармаагийн шавь явсан өвгөн хуучилсан юм. Дармаа гуайн хүүхдүүд өсч ториноод Энэтхэгийн нэртэй сургуулиудыг төгссөн байна. Уран Дармаа Балбадаа амьдарч байгаад нэгэн орой хоол идэлгvй “За ингээд хажуулая даа” гэж хэлээд унтахдаа хорвоогийн зулыг жаргааж, огторгуйн тоос болон одсон гэнэ билээ. Монгол, Тvвд, Жагар, Балбад нэр нь цуурайтaж явсан уран Монгол хүн сударын шогла ийн хаагдаж, оршил нь үүгээр төгсөв.
Ширчингийн Баатар
