Техникийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D), профессор, ҮАБЗ-ийн орон тооны бус шинжээч, Стратеги судалгааны хүрээлэнгийн зөвлөх, ҮБХИС-ийн профессор, хошууч генерал Б.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.  

- Сайн байна уу, сайхан хаваржиж байна уу?

Та саяхан болж өнгөрсөн Шинжлэх ухааны академийн гишүүн сонгох сонгуульд өрсөлдөж, будлиантай болсныг нүдээр үзэж мэдэрснээ ярихаар ирлээ, гэсэн. Тэгэхээр энэ хурал яаж явагдсанаас яриагаа эхлэх үү?

- Сайн, сайн байна уу? Та.

За, тэгье. Миний бие, 40 шахам жил эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажилд оролцож шинжлэх ухааны салбарт, эрдэм номын ажилд чадахын хэрээр хүчин зүтгэж яваа хүн. Өөрийн эрдэм мэдлэг, тууривсан бүтээл, судалгааны ажлын туршлагадаа тулгуурлаж ШУА-ийн  гишүүний сонгуульд өрсөлдсөн юм. 

ШУА-ийн гишүүний сонгууль сар гаруйн өмнө, хоёрдугаар сарын 25-нд болсон. Тэгээд би, хоёрдахь удаагаа сонгуульд нэрээ дэвшүүлж оролцсон маань энэ. ШУА-ийн “Их чуулган”-д гишүүн сонгох ажил ямаршуу янзаар явагддаг болохыг бодит байдал дээр харж мэдэрсэн эрдэмтэн хүний хувьд ийм хазгай үйлдэл, доголдлын талаар дуугүй өнгөрөх нь учир дутагдалтай санагдаад хэлж ярья гэж шийдсэн юм. Ялангуяа энэ асуудлыг Боловсрол, шинжлэх ухааны яам, эрдэм шинжилгээний бусад байгууллагын удирдлага,  Монголын олон эрдэмтэн судлаач нарын сонорт хүргэж, ШУА-ийн гишүүний сонгууль ямаршуу будлиантай болж өнгөрснийг илэн далангүй хэлэх нь зүйтэй байх аа. Ер нь би, энэ талаар Боловсрол, шинжлэх ухааны яам, БХЯ, ҮБХИС-ийн удирдлагад илтгэсэн байгаа.

Зохион байгуулалт тааруухан байсан энэ сонгууль ажил хэрэгч бус байдалд болж өнгөрсөн төдийгүй шударга бус явагдсан гэж хэлэхээр байна. ШУА-ийн гишүүнд нэр дэвшсэн 6 салбарын 12 эрдэмтнээс 41,7 хувийг буюу 5-хан хүнийг “сонгож” авсан энэ сонгуулийн хачирхалтай дүн “зөв” гарсан гэж итгэхэд хэцүү. Ерөөсөө энэ их чуулганы нэг зорилго нь, нэгэн шинэ докторыг сонгуулиар заавал “гаргаж ирэх” явдал байснаас будлиан эхэлсэн гэмээр ч юм шиг.

ШУА-ийн гишүүн сонгох энэ чуулганд санал өгөх эрх бүхий 56 академич оролцсон ба саналын хуудсыг тоолж шалгах тооллогын комиссыг шууд “томилсон”.

Гэтэл 5 хүнтэй энэ комисс санал хураалтын 56 хуудсыг тоолж, дүн гаргах гэсээр 3 цаг гаруй будилж хүлээлгэсний эцэст санал хураалтын дүнг бүрэн гаргаж дуусаагүй байтлаа заал дүүрэн хүмүүсийн нүдэн дээр Ерөнхийлөгчдөө аваачиж танилцуулснаас болж саналын хуудсыг дахин тоолж, дахиж “тоо бодох” сонирхолтой үйлдэл эхлэсэн.

“Нууц санал хураалт”-ын дүнг ийнхүү хариуцлагагүй, эргэж буцсан байдлаар гаргасан болохоор сонгууль маргаантай болсон гэж хэлэх эрх надад байна. Ямар сайндаа л манай нэртэй нэг эрдэмтэн академич, тооллогын комисс ийнхүү “будилж” байхыг хараад “...та нар юу л хийгээд байна даа” хэмээн бухимдаж байх билээ дээ.

- ШУА-ийн гишүүнд нэр дэвшиж буй эрдэмтэнд ямар нэгэн шалгуур тавьдаг байх  нь мэдээж, тэгээд сая сонгогдсон шинэ докторууд тэрхүү шалгуур үзүүлэлтийг хангаж чадсан байсан уу?

- Үнэнийг хэлэхэд ШУА-ийн гишүүнд нэр дэвшсэн эрдэмтдийг Их чуулганы гишүүн болгох сонирхолгүй байдаг “ахмад академич” нар цөөнгүй байна. Нэр дэвшиж буй эрдэмтнийг ямар шалгуураар дүгнэж цэгнэж байгаа нь тодорхойгүй. Тухайлбал, саяын энэ сонгуулиар мэргэжлийн хувьд үнэхээр өндөр чадвартай, Монгол Улсад хэрэгтэй сайн судалгаа хийсэн, бодит бүтээгдэхүүн гаргаж хэрэглээ болгож чадсан биологийн шинжлэх ухааны доктор, профессор нэгэн залуу эрдэмтнийг илтэд хавчиж, “..энэ нөхрийн нэр дээр матаас ирсэн” гэдэг шалтгаар унагаасан байгаа. Энэ чинь одоо хуучин социалист нийгэм биш биз дээ. Гэтэл докторантын эрдэм шинжилгээний ажил удирдаж үзээгүй нэг шинэ докторыг баахан латин нэр томъёогоор “балбасан” танилцуулга хийлгэж байгаад суга татаад гаргаад ирэх жишээтэй. Ийм ажиллагааг шинжлэх ухааны байр суурь, гэж болох уу?

Уг нь их чуулганы эхэнд “...энэ жил ШУА-ийн 100 жилийн ой тохиож байна, сонгуулийг шинэлэг арга барилаар явуулъя, салбараасаа нэр нь дэвшээд гараад ирсэн эрдэмтдийг дэмжье, квотоо гүйцээх нь зүйтэй” гэх зэрэг оновчтой санаа, саналыг хэд хэдэн залуу академич нар гаргасан боловч энэ удаа авч хэлэлцсэнгүй өнгөрсөн.  Түүнээс гадна, энэ удаагийн сонгуулийн “ажлын комисс” нь нэр дэвшиж байгаа эрдэмтэдтэй нэг бүрчлэн уулзаж ярилцаагүй, туурвисан диссертаци, ном бүтээлийг нь судлаагүй, үзээгүй байж яаж танилцуулга бэлтгэсэн юм бол гэж гайхмаар. Тэгэхээр энэ будлиантай, танил талаа татсан гэмээр, “бодлогоор” гаргаж ирж буй 5 хүнийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид юу гэж хэлж танилцуулж, “академич” цол хүртээх юм бол доо гэж тааж ядаж сууна.

- ШУА-ийн Их чуулган хэдэн гишүүнтэй байдаг юм бэ, яагаад заавал
5 хүнийг онцлон сонгож гишүүн болгосон юм бол?

- Засгийн газраас тогтоосон квотоор бол ШУА-ийн Их чуулган 70 гишүүнтэй байх ёстой. Өнөөдрийн байдлаар 58 гишүүнтэй байгаа. Гэтэл Их чуулганы квотоос дутуу гишүүдийг нөхөн сонгодоггүй, тийм журам ч, сонирхол ч байхгүй бололтой юм билээ. Харамсалтай нь Засгийн газраас тогтоосон квотоос байнга дутуу, 10 гаруй тоогоор “онгорхой” орон зай байлгахын далд зорилго юунд байдгийг ШУА-ийн тэргүүлэгчдийн газраас тайлбарладаггүй.

Ер нь ШУА-ийн гишүүнийг, сонгуулийн аргаар буюу Их чуулганы “хуучин гишүүд”-ийн саналаар сонгодог явдал, эрдэмтний ёс зүйд харшилсан аргачлал, гэж үзэж болно. Тухайн эрдэмтнийг сонгохдоо шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмрээр, салбартаа юу хийсэн бэ? гэдэг үр дүнгээр, тэр эрдэмтний ёс зүй, нэр хүндтэй байдлаар нь үнэлэхгүй, ердөө л хуучцуулын үзэмжээр сонгож байна.

Үүнийг ШУА-ийн удирдлага болохоор “академич нарт сонгох эрх нь байгаа” гэж хаацайлсан маягтай тайлбар хэлж байдаг юм. Тэгээд бас ШУА-ийн гишүүнд
нэр дэвшсэн эрдэмтэн, тус академийн аль нэг хүрээлэнгийн эсвэл ШУТИС-ийн
хүн л биш бол Их чуулганд шууд сонгогдон орж ирнэ, гэсэн найдлага байхгүй.

Нэр дэвшигч тэр хүн хэд хэдэн удаа заавал “унаж” байж эцэстээ аз нь таарвал сонгогдоно гэсэн бичигдээгүй хууль үйлчилсээр өдийг хүрчээ. Орон тоо гарсан үед нөхөн  сонгууль явуулж болох ч ерөөсөө үүнийг хийдэггүй.

- Тэгвэл хэдэн удаа унасан хүн сонгогдох “эрхтэй” болдог байнаа?

- Энэ тухай нэр дэвшигч эрдэмтэд хоорондоо “жиг жуг” ярилцдаг боловч над шиг ингэж ил цагаан хэлдэггүй. Учир нь хоёр жилийн дараа болох сонгуульд дахиад нэрээ дэвшүүлэхэд нь “хавчиж хяхаад унагаачих вий” гэж их айцгаана. 3-4 удаа унаж байж арай гэж нэг гишүүн болсон анагаахын шинжлэх ухааны нэг докторыг, олон унаснаараа “бахархаж” байхыг харахад өрөвдөлтэй л санагдсан.

Түүнээс гадна ШУА-ийн гишүүнд нэр дэвшсэн эрдэмтэд “үзэсгэлэн” гаргаж,  нөгөөх хуучцуулд царайгаа харуулж, өөрсдийгөө танилцуулж, бүтээлээ тайлбарлах ёстой болдог. Баахан ажил болж зураг, плакат, ном сэтгүүл дэлгэнэ. Харин цаадуул нь орж ирээд ёстой л үзэсгэлэн “харчихаад” гардаг болохоос нэр дэвшсэн эрдэмтний шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмэр, судалгааны ажлын үр дүн, ном бүтээлийн ач холбогдлыг лавлаж үнэлэхгүй, ганц ч томъёо, эсвэл дүгнэлт зөвлөмжийн үндэслэлийг асууж тодруулахгүй явчихна. Тэгсэн хэрнээ “сэтгүүл санаачилж” гаргасан явдлыг шинжлэх ухаанд оруулсан “хувь нэмэр” гэж тооцож өндөр үнэлсэн байх жишээтэй. Тэр  ч байтугай нөгөө үзэсгэлэнг үзээгүй, нэр дэвшигч эрдэмтний диссертаци бүтээлтэй огт танилцаагүй байтлаа хэн нэгэн ахмад академич, шууд чуулганд орж ирээд “татгалзсан” санал өгчихнө. Юуг үндэслэж, ямар үр дүнг харгалзаж сонголтоо хийсэн бэ? гэдэг нь бүр ч ойлгомжгүй. Тэд ямар их эрх мэдлээр, ийм давилуун байр сууринаас нэр дэвшигч эрдэмтний нэр төр, ажил бүтээлд хандаж байна вэ?

Саяын сонгуульд 6-7 академич яг ингэж хандсан гэдгийг би лавтай мэднэ, нэрээр нь ч хэлж чадна.

-Таныг ямар үндэслэлээр гишүүн болгохоос татгалзсан юм бэ?

- Үндэслэл гэх юм байгаа болов уу даа. Ер нь, ШУА, ШУТИС-аас өөр байгууллагын эрдэмтдийг их гадуурхана. Тэр ч байтугай, “...чи, цэргийн хүн юм байна шүү дээ, цэрэгт шинжлэх ухаан гэж юу байдаг юм бэ” гээд сууж байгаа хэл шинжлэлийн академич, ахмад настанд юу ч гэж хариулмаар юм бэ дээ.

Уг нь хэн нэгэн хүний эрдмийн ажлыг, шинжлэх ухаанд гаргасан амжилтыг дүгнэх гэж байгаа юм бол, тэр хүнтэй “ном хаялцаж”, мэдлэг чадварын төвшинг нь мэдрэх ёстой, тэгээд сонгох эсэхээ шийддэг байлтай. Гэтэл дээр хэлсэн шиг, “гэнэн юм” яриад сууж буй ахмад академич зарим эрхэмд “...цэргийн хүмүүсийн дунд информатикийн, техникийн, анагаахын мэргэжлийн эрдэмтэд олон байдаг” гэж учирлаад ч нэмэргүй. Ерөөсөө шинжлэх ухааны ололт, техник технологийн амжилт бүхнийг хамгаас урьтаж ашиглаж бүтээсэн зэвсэг, байлдааны техникийг сайн мэддэг, ашигладаг, хөгжүүлдэг манай цэргийн эрдэмтдийг ШУА-ийн гишүүнд сонгох дургүй, сонирхолгүй байдаг бололтой. Цэргийн эрдэмтэд бол шинжлэх ухааны салбарт “фронт дээр” байгаа судлаач нар байдаг юм шүү. Тэд нар чинь ямар өнгөрөгч зуунд намын үзэл суртлыг магтан дуулсан диссертаци бичээд гарч ирсэн хуучин зарим нэг академич шиг хүмүүс биш.

Харин ч нанотехнологи, сансар, кибернетик гээд орчин үеийн шинжлэх ухааны олон салбарт дотоод, гадаадын судлаач нартай мөр зэрэгцэн яваа хүмүүс. Тэгэхээр дээр хэлсэн тэр хандлага бол хүний сонгогдох эрхийг зөрчсөн, хавчиж хяхсан үйлдэл төдийгүй өөрсдийн хоцрогдсоныг шууд харуулж байгаа “ахмад академич”-ийн байр суурь гэхээс өөр юу гэлтэй билээ. Энэ чинь нийгэмд халтай байр суурь, гэж хэлмээр байна.

- Тэгэхээр ШУА-ийн гишүүнийг сонгох шалгуурыг нарийвчлан зааж өгч, мэргэшсэн салбарынх нь академич нарын үгийг сонсдог болчихвол энэ танил тал, өнгө үзэмжийн асуудал арилж шийдэгдэх юм биш үү?

- Тийм ээ. ШУА, манай эрдэмтдийн үнэлэмжийн асуудлыг урсгалд нь орхисон. Эрдэмтэн хүний 20-30 жил зүтгэж байж гаргаж ирсэн бүтээл, ажлын үр дүнг 2-3 плакат, өнгө зүсээр нь тааруулж ширээн дээр өрсөн хэдэн номын үзэсгэлэнгээр тодорхойлж болох уу. Тэгээд ч үзэсгэлэн үзсэн хуучин академич нар нь болохоор нэр дэвшигч эрдэмтний ажиллаж буй шинжлэх ухааны салбарын асуудлаар ямар ч ойлголт мэдлэггүй атлаа нэр дэвшигчийг “академич” болгох эсэхийг үзэгний үзүүрээр шийдэж байх жишээтэй. Сонин “журам” бөгөөд үнэхээр утгагүй арга барил байгаа биз. Жишээлбэл, техникийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D) зэрэгтэй, профессор цолтой, машин механизмын онол, машины найдвартай ажиллагааны онол, операцийн шинжилгээ, математикийн статистик, магадлалын онол зэргийг судлан эзэмшиж бүтээлээ туурвисан, техник-технологийн өндөр мэдлэг, арвин туршлагатай механикийн инженер эрдэмтнийг Их чуулганы гишүүн болгох эсэхийг, огт өөр салбарын, тухайлбал, археологийн, мал эмнэлгийн, нийгмийн ухааны гэх мэт техникээс тээр хол хөндий мэргэжилтэй хэн нэгэн хүний саналаар шийдэж байгаа явдал оновчтой сонголт мөн үү?

Иймд, асуудлыг бодитой, оновчтой шийдэж болох нэг гарц бол 1998 оныг хүртэл Боловсролын яамны дэргэд үр дүнтэй ажиллаж байсан “Эрдмийн зэрэг, цол олгох дээд Зөвлөл”-ийг дахиж байгуулах явдал юм. Энэ бол ухралт биш, харин орчин цагийн шаардлагаар дахиж тавигдсан “шинэ шалгуур” гэж үзнэ.

Хэрэв ийм байгууллага байх юм бол ШУА-ийн гишүүн болох эрдэмтдийг ёстой  жинхэнэ ёсоор нь цэгнэж, мэргэжлийн байр сууринаас шүүж, академич цолны нэр хүндийг дааж чадах хүн мөн биш алин болохыг хатуу шалгуураар дүгнэдэг шударга журам тогтоно. Ийм байгууллага байгуулж ажиллуулсан тохиолдолд эрдмийн болоод боловсролын зэрэг горилж бүтээл туурвиж байгаа судлаач нар, асуудалд буйр суурьтай ханддаг болох нь гарцаагүй. Диссертацийн үндэслэл, агуулга, чанар сайжирч, Монголын хөгжилд оруулах хувь нэмэр, үр өгөөж аяндаа дээшлэх болно. Өөрөөр хэлбэл, өнөө үед бишгүй олон тоотой болоод байгаа чанар муутай, ядуухан диссертаци зүй ёсоор “шахагдаж”, гэнэтхэн “диплом өвөртлөөд” гараад ирдэг “квази эрдэмтэд” гэвэл зохилтой, зальтай хүмүүс шинжлэх ухаанд шургалж, орон зай эзэлдэг муухай зуршил арилна.

“Академич” гэдэг өндөр нэр хүндтэй, эрдэмтэн хүний бахархал, мөрөөдөл болсон энэ эрхэм цол хүртэх бүхий л болзлыг хангасан эрдэмтнийг Их чуулганд нөхөн томилох асуудлыг ШУА-ийн Тэргүүлэгчдийн газар судлаж тодорхойлоод улмаар салбарын эрдэмтэд ярилцлага хийж чансааг тодруулсны дараа “Эрдмийн зэрэг, цол олгох дээд Зөвлөл”-д саналаа танилцуулж, эцсийн шийдвэр гаргуулдаг журамтай болох юм бол илүү оновчтой бөгөөд шударга, зарчимч технологиор ажилладаг болно.

- Та дахиж нэрээ дэвшүүлэх үү?

- Хэрэггүй биз дээ, үзэмжээр сонгууль шийддэг “архаг академич” нар, тэнд бугшсан булхайг илчилж байгаа хүнийг нэг нүдээр үзэхгүй биз. Харин би ингэж, шинжлэх ухааны салбарт оршиж буй бурууг илчилснээрээ дараа дараагийн удаа эрдэм бүтээж, ШУА-ийн гишүүн болохыг зорьж яваа эрдэмтдийн “замыг засч”, гацаа саадыг нь бага ч болов зайлуулж байгаа юм. Энэ бол шинжлэх ухааны аль ч салбарын эрдэмтэнд хамаатай асуудал. Манай нийгмийн олон салбарыг, дотроосоо “өтөж”, булхай, хуйвалдааны “үүр” болж байна гэдгийг сонсч явсан болохоос бус, эрдэм мэдлэгийг дээдэлдэг шинжлэх ухааны салбарт маань эрдмийн, нийгмийн энэ асуудлыг “үзэмжээр” шийдэгддэг болчихжээ, гэж санаанд ч орсонгүй явлаа шүү.

Гэхдээ, асуудал зөв журам, гольдролоор шийдэгдэнэ, хөгжиж чадна, гэж найдаж суугаагаа нуух юун...