АМЬДРАЛЫН СОНГОЛТ: ӨРСӨЛДӨӨН ҮҮ? АЖИЛ УУ?
Улс төр бол нэг талаар амь дүйсэн өрсөлдөөн. Нөгөө талаар өөр ямар ч салбарт олддоггүй агуу боломжуудаар дүүрэн ажлын талбар билээ. Аль талаас нь яаж харахаас улс төрчийн замнал шалтгаална. Улс төрийг албан тушаал ахих алтан шат гэж андуураад халтирч унах нэгэн байна, шударга үнэний хэмжүүр мэт орилсоор яваад хий хоосон шатаж үрэгдэх нэгэн ч байна, давах ёстой давааг нь давж, хийх ёстой ажлыг нь хар бор ялгалгүй хийж явсаар, ард түмний итгэл хэмээх хамгийн агуу том албан тушаалд хүрч чадсан хүн ч байна.
Улс төр хэмээх уртын зайн марафонд хамгийн чухал нь итгэл юм. Нам хамт олныхоо, үзэл санаа нэгтнүүдийнхээ итгэлийг дааж чадсан улс төрчийн өмнө ард түмний итгэлийг олж авах гэсэн хамгийн том даваа үлддэг. Энэ даваа магадгүй насан туршдаа мацаж байж оройд нь гарах ёстой шалгуур байж мэднэ. Баянхонгорын жирийн сэхээтний хүү, Багшийн дээдийн төгсөгч Нацагдоржийн Батсүмбэрэл энэ даваагаар мацаж явна. Түүний амьдрал, түүний замнал, түүний алхмууд түмний нүдэнд илхэн явна. Тэр өрсөлдөхөөсөө өмнө ажиллах сонголт хийжээ. Энэ сонголт нь түүний амьдралын замыг алсуураа бүрэн тодорхойлж, их хотод хөлөө олохын тулд сурахын хажуугаар машин угааж, чингэлэг буулгаж явсан хүү өнөөдөр чухам тэр л хотынхоо нэгэн түүхт дүүргийг удирдаж байна. Энэ боломж, энэ итгэлийг тэр амар олж аваагүй.
Улс төрийг олонх нь сонгуулиар төсөөлдөг. Гэтэл сонгуулиас сонгууль хооронд уртын урт дөрвөн жил бий. Зарим улстөрчид ч энэ цаг хугацааны үнэнийг мартчихдаг. Нацагдоржийн Батсүмбэрэл харин үүнийг мартаагүй. Тийм ч учраас улс төрд хийх ёстой ажил бүхнийг нь хийж, давах ёстой давааг нь давж, итгэлээс итгэл хооронд ажиллаж амьдарч иржээ. “Ажиллах”. Чухам энэ л сонголт Чингэлтэй, Сүхбаатарын иргэдийн итгэлийн өмнө нүдний шилээ засаад зогсож байгаа энэ залуу хүний амьдралын сонголт байжээ.
СОНГОЛТ 1. ХОЛ УУ? ОЙР УУ?
Айлын том хүүгийн өмнө хоёр сонголт тулгардаг. Алс хол нутгийг зорих уу, аль эсвэл эцэг эх, орон нутгаа түшин амьдрах уу? Анх харахад энгийн юм шиг хэрнээ амьдрал дээр тулгарах цагт тун ч хатуу сонголт. Ялангуяа дорнын хүний хувьд, монгол хүний хувьд. Таван хүүхдийн ах Н.Батсүмбэрэл харин холыг зорьжээ.
Конкурсын хоёрт жагссан, нийгэм, олон нийтийн ажилд ихээхэн идэвхтэй “хэнхэг” их хотыг зорив. Хэнхэг хүнд хэрэг болох нь бий, илүүдэх нь ч бий. Холыг зорьсон хүүд хэнхэг нь тус болох байж. Түүх, археологийн ангийн оюутан Н.Батсүмбэрэл богино хугацаанд асуудалд дүгнэлт хийж, суурь мэдлэг, цэгцтэй ярианд тулгуурлан шийдэл гаргадаг мэтгэлцээнд татагдаж, улс төр ч сонирхох болов. Жагсаал цуглаанд ч оройлон оролцож үзлээ. Тэр амьдарч буй нийгмээ зөвхөн оролцогчийн нүдээр биш чиглүүлэгчийн нүдээр харж байгаагаа тухайн үедээ анзаараагүй байж мэдэх ч сонголт нь түүнийг нэг салбарын мэргэжилтэн биш илүү холын үйл хэрэг рүү аль хэдийнэ чиглүүлчихээд байлаа.
СОНГОЛТ 2. ТҮҮХ ҮҮ? НИЙГЭМ ҮҮ?
Монголын түүх, археологийн судалгааны домогт хүмүүсийн нэг Довдойн Баярын ангид Н.Батсүмбэрэл хоёр жил сурчээ. Н.Батсүмбэрэл Германы хамтарсан эскпедицэд багтаж эдүгээ тэнгэр болсон, тэр үедээ амьд домог байсан багшийнхаа дэргэд хээрийн цай ууж, түүхийн жимээр мөшгиж ч үзжээ. Гэхдээ түүний сонирхол, тэмүүлэл өөр чиглэл рүү дуудаж байлаа. Ингээд ахин сонголт хийж, аав ээждээ амлаад гарсан мэргэжлийн чиг шугамаа өөрчлөн, түүх, нийгмийн багшийн ангид суралцах болжээ. МУБИС-ийн оюутны зөвлөлийг удирдаж, мэтгэлцээн, илтгэх урлагийн мөр хөөж явахдаа хожим их улс төрд гар, сэтгэл нийлэх Н.Учрал тэргүүтэй залуустай нөхөрлөх болжээ. Тэр түүхийг судлах биш түүхийг бүтээх эрмэлзлэл сэтгэлдээ тээж байв.
СОНГОЛТ 3. ЦҮНХ ҮҮ? ТАРХИ УУ?
Түүх, нийгэм судлаач Н.Батсүмбэрэл Монголын улс төрийн ууган хүчин МАН-ын улс төрийн ажилтнаас ажлын гараагаа эхэлжээ. Энд ч бас түүнийг сонголт хүлээж байлаа. Хэн нэгэн даргын ивээл нөмөрт багтаж, улс төрийн карьераа товчлох уу, товчхондоо цүнх баригч болох уу, аль эсвэл улс төрийн ажлын хатуу зөөлөн хийгээд амт шимтийг мэдэрч, монголын орчин үеийн анхны улс төрчдийн нэг Солийн Данзангийн хэлсэнчлэн өгсөх шатны гишгүүрийг нэгээс эхлэх үү? Батсүмбэрэл хоёр дахь замыг сонгов. Нийслэлийн МАН-д дөрвөн жилийн турш улс төрийн ажилтнаар ажилласны дараа тэр улстөрчийн хувьд дараагийн алхмаа хийж МАН-ын дэргэдэх оюутны байгууллагын генсек болжээ. Энэ үедээ тун сонирхолтой шийдвэр гаргаж, монголын нийгэм улс, төрийн хүчтэй дуу хоолойн нэг С.Дэмбэрэлийн урилгаар Монголын Үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын олон нийттэй харилцах ажлыг хийж, хувийн хэвшил, баялаг бүтээгчдийн дуу хоолой болон ажиллаж үзжээ. Дан улс төрийн өнцгөөс бус бизнесийн өнцгөөс асуудлыг хайрцагнаас гарч хардаг болоход энд ажилласан нэг жил орлуулшгүй туршлага байлаа. Н.Батсүмбэрэл нам дотроо жигүүр байгуулах санаачлага гаргаж, хүчтэй сөрөг хүчин байхыг ах нараасаа шаардах болов. Өөрийн тархиараа амьдарч ирсний хүчинд дуу хоолой нь нийгэмд сонсогдож эхлэв.
СОНГОЛТ 4. КАРЬЕР УУ? ТУРШЛАГА УУ?
Зургаан жил намын анхан шатанд ажилласан Н.Батсүмбэрэлийг 2012 онд МАН-ын ирээдүйн 10 жилийг тодорхойлох У.Хүрэлсүх багтаа дуудан зөвлөхөө болгов. Том боломж гарч ирлээ. Харин Н.Батсүмбэрэл дүүрэгт ажиллахыг сонгожээ. Намын улс төрийн газрын даргаар ажиллаж, сонгуульд үнэмлэхүй ялалт байгуулсны дараа Н.Батсүмбэрэл Засгийн газарт ажиллахыг хүссэнгүй. Орон нутгийн сонгуульд хүч үзэн дүүрэг болон нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд Чингэлтэйн иргэдийг төлөөлөн ажиллах болов. 14 жилийн өмнө хөдөөнөөс орж ирсэн хүү хотын сэхээтний дүүрэг 40, 50 мянгантынхны итгэлийг хоёр дахь удаагаа хүлээсэн нь энэ. Түүнд эрх мэдэл, албан тушаал биш ажлын туршлага, ерөнхий мэдлэгээр хүүдэгнэх биш ердийн хүмүүсийн амьдралыг танин мэдэх нь чухал байлаа. Хүмүүсийг танихгүйгээр, амьдралын чанарыг ойлгохгүйгээр улс төр хийдэг, цагаан захтны замналыг тэр тойрон гарахыг хичээж байлаа. Түүхэн дэх хамгийн том хотоо бүтээн босгоод буй монголчуудын хувьд Улаанбаатар бол шинэ туршлага. Энэ туршлага, энэ сургамж, энэ сорилтын нэг хэсэг байхыг Н.Батсүмбэрэл хүсжээ. Үүндээ ч хүрч, Чингэлтэйчүүдийн амьдралаас эхлэн нийслэл хотын онцлог, бэрхшээл, боломжийг ойлгох болов. Газрын асуудал хотод хамгаас илүү тулгамдсаныг энэ чиглэлд нам хамааралгүй хяналтаа чангаруулж, бодлогоо нягтруулах ёстыг Н.Батсүмбэрэл энэ үеэс дотроо томъёолжээ.
СОНГОЛТ 5. ДАРГА УУ? АРГА УУ?
2020 оны ээлжит сонгуулиар Н.Батсүмбэрэл аль хэдийн МАН-ын нийслэл дэх лидерүүдийн нэг хэмээн хүлээн зөвшөөрөгдчихөөд байлаа. Гэхдээ аль нэг фракц, бүлэглэлийн түлхээсгүйгээр тэр байр сууриа тэлж чаджээ. Жирийн улс төрийн ажилтан, дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, НИТХ-ын төлөөлөгч гэх мэтээр олны итгэлийн хүрээ, ажлын цар хүрээ нь алгуурхан тэлсээр ирсэн түүний үг нэг л мэдэхэд нам дотроо ч, нийгэмд ч жинтэй дуулдах болжээ. Орон нутгийн сонгуульд ялсны дараа тэр Чингэлтэй дүүргийн засаг даргаар томилогдлоо. Бас л сонголт тулгарав. Дүүргийг хэрхэн удирдах вэ? Даргалж даналзах уу? Арга замыг эрж хайх уу? Тэр энэ удаа ч бас уламжлалт бус хоёр дахь арга замыг сонгов. Тэр иргэдийнхээ дунд ажиллахыг эрмэлзжээ. Нийслэлд өрнөсөн улс төрийн зодооноос хол, дүүргийн иргэд аж ахуйн нэгжийн өмнө тулгамдаж буй асуудлуудад анхаарал хандуулахаар анхнаасаа зорьж ажиллав. Үүний үр дүнд эдийн засгийн хүнд сорилттой үед Чингэлтэйн төсөв дөрөв дахин өсжээ. Тэр Чингэлтэй дүүрэгт тулгуурлан Монголын ард түмний тэн хагас нь амьдарч буй нийслэлд тулгамдаж буй асуудлуудыг бодлогын түвшинд эрэмбэлэн гаргаж ирлээ.
Хотын иргэдийн өмнө хамгаас тулгамдсан асуудал болох эрүүл мэнд, боловсролын хүртээмж, утааны асуудалд тэр онцгой анхаарал хандуулж, гарч, шийдэл тодорхойлов. Түүний үед долоон буудлын домогт буудал тэс өөр өнгө төрхтэй болж, Чингэлтэйн 21 мянган иргэн тохилог орон сууцтай болж, улс даяараа цар тахлын дараа ЖиДҮ-гийн хэргээр шуугиж байхад Чингэлтэйн жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид Япон, Хятадад 1.4 тэрбумын борлуулалт хийж 7 тэрбумын хөрөнгө оруулалт авчихаад байлаа. Гэр хорооллыг хоцрогдол биш боломж гэдгийг “Сэлбэ” дэд төв баригдсаны дараа хот даяараа ойлгож эхлэв.
Н.Батсүмбэрэлийг Чингэлтэйг удирдсан дөрвөн жилд 4 сургууль, 10 цэцэрлэг, 26 цэцэрлэгт хүрээлэн шинээр баригдан үүдээ нээж, хотын төвийнхөн зорин очдог “Хайрхан” спорт цогцолбороор жилд нийслэлийн хүн амын 20 хувьтай тэнцэхүйц хүн үйлчлүүлэх болжээ. Чингэлтэйн харанхуй гудамжууд түүх болон үлдсэн. Энэ бүхэн нийслэлийн нэг дүүрэгт зөвхөн сүүлийн дөрвөн жил гарсан өөрчлөлт. Н.Батсүмбэрэл даргалах гэж биш, арга зам тодорхойлох гэж хичээсний үр дүн.
СОНГОЛТ 6. АСУУДАЛ УУ? ШИЙДЭЛ ҮҮ?
Улс төрчид хоёр янз байдаг. Нэг нь асуудлыг чанга дуугаар ярьж тодордог улс төрч. Нөгөө нь шийдлийг нам дуугаар ярьж, хэрэгжүүлдэг улс төрч. Н.Батсүмбэрэлийн эх, эцгээс авсан хүмүүжил, амьдралын философи, сонголтууд нь түүнийг шийдлийг нам дуугаар ярьдаг улс төрч болох сонголтгүй сонголт руу түлхжээ. Шинэ мянганы эхэнд нийслэлд хөл тавьсан Баянхонгорын “хэнхэг” хүү 20 жилийн дараа эх орныхоо нийслэлд тулгамдсан асуудлуудыг шийдэх, түүндээ тулгуурлан улс орондоо хөгжлийн шинэ хуудас нээх бодол, шийдэл, хүсэл гурвыг дотроо тунаруулсан улс төрч болон төлөвшиж, хөл дээрээ бат зогсжээ.
Н.Батсүмбэрэл Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч, Дүүргийн засаг даргын хувиар Улаанбаатарын хамаг завхралын үүд болсон газрын асуудлаар шүгэл үлээж, сонсгол хийхийг шаардсаар сонгуультай золгож байна. Энэ асуудлаа шийдэхгүйгээр хот урагш алхахгүй гэдгийг тэр улс төрчийн хувиар нийгэмд сануулсаар байгаа. МАН-ын нийслэлийн хөгжилд барьж буй гол шийдэл болох “20 минутын хот”-ын ард буй гол хүмүүсийн нэг нь ч тэр. Энэ бол нийслэл хотыг сүүлийн найман жил удирдаж буй багаас ажлын үр дүндээ тулгуурлан гаргасан бодлого бөгөөд чухам энэ шийдэл, энэ бодлогоо Н.Батсүмбэрэл нам дуугаар ярьсаар яваа.
Хүний хүндэтгэлийг нэг л ажлаар, охор богино хугацаанд хүлээх боломжгүй. Тэгж болно, чадна гэж найдаж байгаа бол буруу замаар будаа тээж буйн шинж. Хүндэтгэл хүлээхийн тулд цаг хугацаа, ноён нуруу, мэдлэг чадвар хамгийн чухал нь эр зориг хэрэгтэй. Ийм зүйлгүй хоосон хийрхэл, пи-арын давалгаанд монгол орон живж байна. Энэ их хөөсрөл дунд хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй, хураасан туршлага, зорьсон бодлоготой ийм нэгэн залуу ард түмний хаан сонголтын өмнө хүрч ирлээ.Ганц хүний итгэлийг олох хэчнээн хэцүү билээ. Гэтэл хэдэн зуун мянган хүний итгэлийг хүлээх гэдэг асар олон хүчин зүйлээс шалтгаална. Ард түмний итгэл гэдэг тэгэхээр ямар ч албан тушаалаас илүү их хувь заяа, үйл хэрэг юм.
СОНГОЛТЫГ НЬ СОНГОГЧИД НЬ
Хангалттай ихийг бичлээ. Гэхдээ Н.Батсүмбэрэл гэдэг хүний тухай хангалттай, бүрэн дүүрэн ярьж амжаагүй нь мэдээж. Аливаа зүйл цагтай, нартай, цаас гэдэг үнэтэй байхдаа сайхан. Түүний амьдралын сонголтуудын талаар түүж ярихад ийм байна. Одоо харин сонгогч таньд сонголт хийх боломж үлдээе. Ийм нэг жирийн монгол залуу итгэлийг тань хүлээж чадна хэмээн үүдэн дээр тань сонины хуудсаар мэндэлж байна.
Я.Баяраа